tina moditti

meksika’li kadin fotografcilar, insanlari ve onlarin meksika’liligini gosterdigi icin uluslararasi platformda en cok ilgiyi gormeyi basarmistir. bunlar, tina modotti’nin 1920’lerde, lola alvarez bravo’nun 1920’lerden 1990’lara kadar ve graciela iturbide’in son 20 yilda cektigi fotograflaridir. bu fotograflarin ortak yanlari, baskaligi, egzotik tadlarin yanisira meksika’nin acligini fotograflamis olmalaridir.

20. yuzyilin en iyi fotografcilarindan biri olan tina modotti, bilincli ve dikkatli bir sekilde objektifiyle meksikali fakirlere ve ozellikle fakir kadinlara odaklandi. lola alvarez bravo ve graciela iturbide uzak ve fotograflamasi kolay olmayan goruntuleri tercih ettiler. onlar insanlari basrol oyuncusu yaparak onlarin trajedisini ve gizini ortaya cikardi. daha dogru tanimlamak gerekirse, onlar sebastiao salgado’nun kadin esitleridir.

bu fotografcilar, ayrica, portre de cektiler. modotti’nin en taninmis portresi, ortagi julio antonio mella’nin muhtesem guzellikteki goruntusudur. modotti ayni zamanda pek cok kadinin da portresini cekmistir (ornegin, kiz kardesi yolanda, dolores del rio ve anita brenner gibi kulturel figurler). onun fotograflarindan biri olan benita galeana’nin portresi (pankartli kadin olarak bilinir), portrenin neyi icerdigi hakkinda pek cok soruyu akla getirir. bu sadece portre degildir; onemli olan meksika’daki sosyal hareket sirasinda yaptiklarindan dolayi benita galeana’nin tarihi bir figur olmasidir. fakat, son bilgilere gore onun galeana olup olmadigi tartisilmaktadir. bazilari fotograftaki kadinin modotti ve edward weston’in favori modeli luz jimenez oldugunu savunmaktadir. model kim olursa olsun gercek, bu goruntunun asla bir kisinin adiyla dogmadigi ve modelin kisiligi hakkinda bir suphenin olmadigidir.

ilk yillar

asil adi assunta adelaine luigia modotti mondini olan tina, 17 agustos 1896’da kuzey italya’da bir kasabada dogdu. mali guclukler yuzunden once avusturya’ya tasinmak zorunda kalan aile, daha sonra da makine muhendisi olan baba guiseppe modotti’nin 1905’de amerika’ya gitmesiyle yeni bir bocalama icine girdi. tina henuz 12 yasinda iken bes kucuk kardesinin bakimina katkida bulunabilmek icin bir ipek fabrikasinda calismaya basladi.

1913’te tina, babasinin ve ablasinin yanina new york’a gitti. new york’ta italyan gocmenlerin yasadigi kucuk italya tabir edilen muhit, calkantilara gebe yapisiyla entelektuellerin ve sanatcilarin ugrak yeri durumuna gelmisti. calisiyor olmasina ragmen tina, zamaninin buyuk bolumunu tiyatro ve operaya ayiriyordu.

sanatcilik yolunda atilan adimlar

1915’teki "panama-pasifik sergisi", tina’nin yasaminda bir donum noktasi oldu. sergilenen sanat eserleri, tina’ya kendisininkinden bambaska bir dunyanin varligini gostermisti. sergide tanistigi amerikali sair ve ressam roubaix de i’abrie richey ise genc kadinin acisindan ice donuk italyan cemaatinin otesindeki dunyaya yolculuk icin bir pasaport niteligi tasimaktaydi. bu sirada 17 yasini bitiren tina, yerel tiyatro produksiyonlarinda cesitli roller icin secmelere katilmaya baslamisti. cesitli rolleri oldukca basarili bicimde oynamasinin ardindan da kucuk capli bir sohret edindi. 1918’e gelindiginde yeni arayislara girecek kadar kendine guveni artmisti ve robo ile birlikte holywood’a gitmek uzere yola ciktilar.

1919’un ortalarinda, "tiger’s coat-kaplanin postu" adli filmde oynadigi basrol, aktrislik yasaminin tepe noktalarindan biri konumundaydi. ancak tina, kisa sure sonra sinemanin kendisine sundugu kisitli olanaklardan sikildi. ilgisini ceken pek cok sey vardi: edgar allen poe’nun, oscar wilde’in, freud’un ve nietzsche’nin yapitlarini buyuk bir aclikla okumaktaydi. surgundeki ressam rafael vera de cordova, sair ve cevirmen ricardo gomez robelo gibi pek cok entelektuel ve sanatci ile ayni cevrelerde bulunmaktaydi. bu cevredekilerin yollari, daha sonra, iclerinde unlu amerika’li fotograf sanatcisi edward weston’un da bulundugu los angeles’tan bir baska grupla kesisti.

robo ve tina, atesli entelektuel tartismalara sahne olan, son derece hareketli ve bir o kadar da eglenceli geceler duzenliyorlardi. tina kacinilmaz bicimde bu gecelerin odak noktasina yerlesiyordu. weston da dahil pek cok erkek, tina’ya cilginlar gibi asikti. edward weston ile duygusal bir iliskiye girmesinin kisa bir sure sonrasinda tina, meksika’ya gitmis olan kocasi robo’nun bir hastalik sonucu oldugunu ogrendi.

meksika’ya gidis ve ilk siyaset kivilcimlari

1923’e gelindiginde weston’un da destegi ve cesaretlendirmesi sonucu tina ciddi anlamda fotografla ilgilenmeye basladi. ikisi birlikte meksika’ya gittiler. meksika’da o sirada sanatsal ve politik etkinlik acisindan oldukca hareketli bir donem yasanmaktaydi. tina ve weston, verdikleri ve sanatcilarin ve devrimcilerin de katildigi cilgin partilerle isimlerini duyurdular. bu partilerde en buyuk cilginliklari yine tina ve weston yapiyorlardi. tina jean giyiyor, sigara iciyor; weston ise tina’nin elbiseleri ile dolasiyordu. ancak boylesine bir sosyallik bile her ikisinin de calismalarini son derece verimli bicimde surdurmelerini engellemiyordu. tina, fotograf sanatciliginda kendi uslubunu olusturmak icin cok caba harciyor ve weston’la birlikte actiklari ilk sergide bu konuda basariya ulasiyordu.

duygusal birlikteliklerinin bitmesinin ardindan her ikisi de devrimci siyasetin icine dahil oldular. ancak her ikisinin siyasetle istigali oldukca farkli rotalardaydi. tina, meksika’daki siyasi durumla ozdeslesir ve sanatinin bu tur bir sorumluluk duygusuyla giderek daha az ortusur duruma geldigini hissederken weston, son derece acik bicimde komunist karsiti bir tutum sergilemekteydi. tina, fotograflarindaki ozneleri toplumsal baglam icine oturtuyordu. el machete gibi oldukca radikal bir yayinin ve uluslararasi isci yardimi ve anti-imperialist league gibi uluslararasi orgutlerin bunyesinde yer almaya baslamisti. bu sirada kominist parti uyesi xavier guerrero ile iliskisi dolayisiyla fotograflarindaki siyasi yan daha da belirgin bicimde algilanir olmustu.

hapsedilisin ardindan vidali ile moskova’ya yolculuk

tina’nin siyasi uyanisi oldukca siddetli olmustu ve bu donemden sonra da siyasetin disinda hic kalmadi. 1927’de katildigi meksika komunist partisi’nde yasaminda cok onemli rol oynayacak olan iki kisiyle tanisti. bunlardan ilki atesli bir fasist karsiti ve sokak savascisi olan ve meksika’ya komunist parti’nin oncu konumdaki orgutlerini yeniden yapilandirmasi icin gonderilen vittorio vidali idi. ikinci onemli kisi ise henuz 25 yasinda olmasina karsin kuba’da gerado machado’nun diktatorlugunde gonderildigi hapishanede baslattigi ayaklanmayla adi sol’un adonis’i olarak duyulan devrimci julio antonino idi. bu donemde el machette’teki etkinligini arttiran tina, dergi icin fotograf cekmeye de basladi.

birliktelik yasadigi guerrero’nun 10 ocak 1929’da oldurulmesinden sorumlu tutularak tutuklandi. tina boylelikle komunist parti’nin asagilanmasi icin kullanilacak gunah kecisi oldu. tina’nin hafifmesrep bir kadin ve tehlikeli bir katil oldugu yolunda acimasiz bir kampanya baslatildi. 1930’da da baskan pascaul ortiz rubio’ya yonelik gerceklestirilen suikast girisiminden sorumlu tutularak once hapsedildi daha sonra da meksika’dan suruldu ve berlin’e gitti. berlin, belgesel ve sanat fotografciligi konularinda avantgarde konumdaydi. ancak tina, makinelerinin yetersizligi ve etraftaki fotografci bollugu dolayisiyla ruhsal cokuntuye ugradi. 6 ay icinde kendisiyle berlin’e de gelmis olan vittorio vidali ile birlikte moskova’ya gecti.

fotografciliga veda ve ajanlik yillari

moskova, tina’nin yasaminda yepyeni bir donemin basladigi yer oldu. burada fotograf makinesini bir daha eline almamak uzere birakarak kendini tumuyle siyasal etkinliklere verdi. vidali vasitasiyla lenin’in bas kalemi ve international red aid’in basindaki yelena stassova ile tanisti. stassova’nin kisa surede guvenini kazanmasinin ardindan ceviri islerinden fasist avrupa’ya yonelik gizli gorevlere terfi ettirildi. komunist ajanlar, yakalanmalari durumunda hemen olum cezasina carptiriliyorlardi. ancak tina en tehlikeli durumlardaki serinkanliligiyla hatiri sayilir derecede un yapti ve siyasi tutuklularin savunulmasi icin kullanilacak fonlari teslim etmek uzere pek cok kez italya ve ispanya’ya gizli gorevle gonderildi. tina’nin unu ve yetkisi moskova’da giderek artti. 1933’de red aid orgutu’nun yonetim komitesi’nde goreve getirildi.

ispanya’daki ic savas doneminde de aktif rol aldi. bu arada ayuda adli haftalik gazetede yazilari yayimlandi. 1939’da ispanya’dan ayrilmak zorunda kalinca new york’a gitmek istedi ancak abd’ye girisi kabul edilmeyince meksika’ya gecmek zorunda kaldi. burada uzun cabalarin sonunda 1930’daki surgun kararini gecersiz kilmayi basardi. meksika’da buyuk bir degisim yasaniyordu. devrim ruzgarlari durulmustu ve nazi-sovyet saldirmazlik anlasmasi tina’nin komunist parti’ye olan inancini oldukca sarsti. vidali ile suren beraberligine karsin gerek guvenligi acisindan gerekse ideolojik nedenlerle eski arkadaslarinin cogundan uzak durmayi secti. siyasi etkinliklerine ise cesitli kurumlar araciligiyla meksikali surgunlere yardim etmek suretiyle surdurdu.

kalp krizinin ardindan gelen olum

tina’yi avrupa’ya gitmesinin oncesinde taniyanlar dondugunde daha onceki tina’nin ancak bir golgesi oldugu gorusundeydiler. bu sirada vidali’nin meksika polisi tarafindan tutuklanarak sorgulanmaya goturulmesi tina’yi son derece olumsuz etkiledi. vidali’nin serbest birakilmasinin hemen ardindan da siddetli bir depresyona girdi. tina, 5 ocak 1942’de arkadaslariyla gittigi bir aksam yemeginin donusunde gecirdigi kalp krizi sonucu oldu. olumu bile kendisi icin huzurlu bir ortam yaratmadi. eski hikayeler ve iddialar yeniden gundeme getirilerek adi yipratilmaya calisildi. stalinizm’den uzak durmasi nedeniyle komunist parti tarafindan zehirlenerek olduruldugu iddialari yaygin bir kesime ulasti. tina modotti’nin yasami gibi olumu de olayli oldu.

olumunden yillar sonra, bugun tina modotti’nin fotograf sanatcisi olarak konumu artik sorgulanmiyor. nisan 1991’de roses-guller adini verdigi fotografi, bir muzayedede 165.000 $’a satildiginda sanatcinin adi yeniden gundeme gelmis oluyordu.

kaynak: kimkimdir.gen.tr