artüklular

üç kol halinde hısnkeyfa (hasankeyf) ve amid (diyarbekir), mardin ve meyyafarikin (silvan) ve harput’ta hüküm süren bir türkmen hanedanı.
hanedanın atası ve isim babası olan ve oğuzların döğer boyuna mensup bulunan eksük oğlu artuk, büyük selçuklu sultanı alparslan’ın kumandanlarındandı. anadolu’nun fethine katılıp, yeşilırmak vadisine kadar ilerledi. anadolu’nun türkleşip, islamlaşmasına hizmet etti. sultan melikşah döneminde, karmatileri itaat altına almak için, bahreyn seferine çıktı. melikşah’ın kardeşi tutuş, ona gördüğü hizmetler karşılığı olarak filistin’in idaresini verdi. bununla beraber, kudüs’te kısa bir müddet hüküm süren artuk bey, 1091 senesinde vefat etti.

artuk beyin ölümünden sonra oğulları, haçlılar ve onlarla işbirliği yapan fatımîlerin baskıları sonucu bu bölgede fazla kalamadılar. oğullarından muinüddin sökmen, mezopotamya emirleri arasındaki çekişmeden faydalanarak ele geçirdiği hısnkeyfa’da, hanedanın birinci kolunu kurdu (1102).

1. hısnkeyfa (hasankeyf) artukluları (1102 - 1281)

sökmen, 1102 yılında hısnkeyfa’da tesis etmiş olduğu beyliğini sağlamlaştırmak için, büyük selçuklu sultanı muhammed tapar’a bağlılığını arz etti ve onun hizmetine girdi. sultanın emri üzerine, kardeşi ilgazi ile birlikte bazı ayaklanmaları bastırdı. yeğeni yakuti, 1103 yılında, mardin’i ele geçirdi. bu sırada urfa, antakya, trablus ve kudüs gibi şehirleri ele geçiren haçlılar, mardin ve harran yörelerine de taarruzda bulunuyorlardı. sökmen bey, emir çökermiş’le birlikte, haçlıların bu faaliyetlerine karşı harekete geçerek, urfa haçlı kontu joscelin ile kudüs kralı baudouin’in kumandasındaki haçlı ordusunu, büyük bir bozguna uğrattılar. joscelin ve baudouin’in esir edildiği savaşta, haçlılardan 30 bin kişi öldürüldü. böylece, haçlı ilerlemesine mani olan sökmen, dımaşk atabegi tuğtekin’e yardıma giderken yolda hastalanarak, 1104 yılında vefat etti.

sökmen’den sonra yerine geçen oğlu ibrahim bey, muktedir bir hükümdar olamadı. o, daha çok mardin’de hakimiyetini tesis eden amcası ilgazi’ye tabi oldu. daha sonra davud ve kara arslan dönemlerinde, anadolu selçukluları’na tabi olan artuklular, nureddin muhammed devrinde, eyyubîler’in hakimiyeti altına girdiler. 1231 yılında, hısnkeyfa ve diyarbekir üzerine sefere çıkan eyyubî hükümdarı melik kâmil, artukluların bu şubesine son verdi. hükümdarlığını kaybeden hısnkeyfa kolunun son artuklu emiri melik mes’ud, moğollar tarafından öldürüldü. hısnkeyfa ve amid artuklularına kurucusundan dolayı, sökmenliler de denir.

2. harput artukluları (1185 - 1233)

artuk beyin torunu belek bin behram, 1112 yılında, harput ve palu’ya hakim olarak, bölgede kendi beyliğini kurmuştu. amcaları sökmen ve ilgazi ile birlikte, bütün ömrünü haçlılarla mücadeleye harcayan belek bey’in gösterdiği kahramanlık, islam âleminde destanlaşmıştır. belek bey, 6 mayıs 1224’de muhasara altında tuttuğu menbiç kalesinden atılan bir okla şehid edildi.

belek beyin ölümünden sonra harput, 1185 yılına kadar hısnkeyfa artuklularının idaresi altında kaldı. bu tarihte artuklu hükümdarı nureddin muhammed’in ölümü üzerine oğulları arasında başgösteren saltanat mücadelelerinde, ikinci sökmen, hakimiyeti ele geçirdi. bu durum üzerine, diğer oğlu imadeddin ebu bekr, harput ve çevresine hakim olarak, beyliğini ilan etti. ebu bekr, 1204 yılında ölünce, yerine nizameddin ibrahim geçti. nizameddin ibrahim’in ölümünden sonra, harput artukluları, eyyubîlere tabi oldular. 1185 yılında ise, anadolu selçuklu devleti kumandanlarından kemaleddin kayar, eyyubîleri, harput civarında bozguna uğrattıktan sonra, şehri alarak artukoğulları beyliği harput şubesine son verdi.

3. mardin artukoğulları (1106 - 1409)

artuk beyin ölümünden sonra, beş yıl, kardeşi sökmen ile beraber kudüs valiliğinde bulunan necmeddin ilgazi, buradan ayrıldıktan sonra, selçuklu meliki dukak’ın yanına giderek, haçlılarla mücadeleye atıldı. büyük selçuklu sultanı muhammed tapar döneminde, dört yıl, bağdat şahneliği görevinde bulundu. ilgazi, bu vazifeden alındıktan sonra, yeğeni ibrahim’in elinden mardin’i zaptederek, burada mardin artukoğulları veya ilgaziler denilen artukoğulları kolunu kurdu.

mardin’den sonra nusaybin’i ele geçiren ilgazi, sultan tapar’ın emriyle haçlılara karşı düzenlenen 1112 seferlerine katıldı. emir mevdud komutasında olarak urfa’nın kuşatmasına katılan ilgazi, kalenin zaptına muvaffak olamadı. ancak, harran, haçlıların elinden alındıktan sonra, ilgazi’ye devredildi. 1117’de halep’i alan ilgazi, buranın idaresini oğlu timurtaş’a verdi. antakya haçlıları üzerine sefer düzenleyip, 1119’da şehir civarında yapılan muharebede, büyük bir zafer kazandı. bu savaşta antakya kontu rogen dahil, haçlı ileri gelenleri öldürüldü. akdeniz sahiline kadar ilerlenip, çok ganimet alındı. ilgazi, haçlıları kuzeyde de takip edip, göksun’a kadar ilerledi. böylece, haçlıların kuvveti kırıldı, karşı tedbir almalarının önüne geçildi. selçuklu sultanı mahmud, ilgazi’nin muzafferiyetinden ziyadesiyle memnun olup, 1120’de meyyafarikin’i (silvan) ona verdi.

1122 senesinde vefat eden ilgazi, adaleti, ihsanı ve halka hizmeti ile meşhurdu. diğer memleketlere kıyasla mardin ve halep’te vergileri hafifletmek suretiyle halkın sevgisini kazandı. hakim olduğu bölgede asayiş, nizam ve intizamı sağlayan ilgazi, imar faaliyetlerine de büyük önem verdi.

ilgazi’nin ölümünden sonra oğullarından süleyman, meyyafarikin’e; timurtaş, mardin’e; yeğeni süleyman da halep’e hakim oldular. bu sırada diğer yeğeni belek de, harput ve palu civarında kendi beyliğini kurdu. süleyman’ın ölümünden sonra hüsameddin timurtaş, mardin şubesine daha geniş bir şekilde sahip oldu. timurtaş’ın 1154 yılında ölümünden sonra yerine oğulları arasında en liyakatlisi olan necmeddin alp geçti. bu bey döneminde mardin artukoğulları ile hısnkeyfa artukluları arasında sıkı bir dostluk ve işbirliği sağlandı. güneydoğu anadolu bölgesi, bu sayede imar ve medeniyet yolunda ilerledi. necmeddin alp, yirmi iki yıl saltanat sürdükten sonra 1176 senesinde vefat etti. necmeddin alp dönemi, artukoğullarının en parlak yılları oldu. bundan sonra artuklu ülkesi, önce eyyubîler, sonra da moğolların baskısı altında kaldı. moğollara bağlı olarak saltanatlarını devam ettiren silik beyler döneminden sonra, mardin artukoğulları 1408 yılında karakoyunlular tarafından ortadan kaldırıldı.

artuklular, büyük selçuklu devleti’ne tabi olduklarından, devlet teşkilatı, müessesesi ve idare tarzı selçuklulara benziyordu. devletin temel siyaseti cihad, haçlılar ve islam alemindeki sapık ideolojiler ile mücadele idi. anadolu’nun türkleşip islamlaşmasında büyük hizmetleri geçti. artukluların hakim oldukları bölgelerde türklerden başka arap, süryani, rum, ermeni ve bir miktar da yahudi vardı. her millet, kendi lisanını konuşurdu. türkler ve araplar müslüman, ermeni ve rumlar hıristiyan, süryaniler kendi mezheplerinde idiler. artuklu hükümdarları ve devlet adamları, ilme meraklı olup, ilim ve irfan müesseseleri kurup, âlimleri himaye ettiler. meşhur fıkıh alimi şihabüddin-i sühreverdi, artuklulardan çok hürmet görüp; elvah el-imadiyye adlı eserini imadüddin ebu bekr’e arz etti. kemaleddin ebu salim, ebu ali el-sofi, cezeri ve bedi’uzzeman, eserler yazıp, artuklu hükümdarlarına ithaf ettiler. ayrıca, pek çok âlim, nakli ve akli ilimlerde eserler yazdılar.

artuklu hükümdarları saray ve şehirlerde kurdukları kütüphanelerde, binlerce ciltlik kitaplar toplamışlardır. artukluların inşa ve imar faaliyetleri, mimari eserleri çok meşhur idi. artuklular, orta asya ve islam alemindeki mimariyi birleştirip kaynaştırarak, kıymetli eserler inşa ettiler. artuklu ülkesindeki iktisadi yükselişe paralel olarak, ihtiyaca ve lüzumuna göre; hükümdar, devlet adamları, hanedan mensupları ve hayırseverler; cami, medrese, imaret, zaviye, türbe, hastane, hamam, çarşı, han, köprü, kervansaray, kale ve surlar ile memleketi süsleyip, medeniyet diyarı haline getirdiler. bunlardan en meşhurları:

mardin’de emineddin ve cami’ el-asfar da denilen necmeddin külliyeleri; harput, silvan, mardin, koçhisar (kızıltepe) ulu camileri, harput alacalı cami, mardin’de latifiye de denilen abdüllatif camii, bab-es-sur da denilen melik mahmud camii; medreselerden ise mardin’de hatuniye de denilen sitti radviyye, ma’rufiye, şehidiye, melik mensur, altunboğa, zinciriyye de denilen sultan isa, harzem’de tacüddin-i mes’ud, diyarbekir’de mes’udiyye ve zinciriyye medreseleri; hamamlardan mardin’de maristan, radviyye, yeni kapı ve ulu cami. harput’ta dere hamamları, hısnkeyfa, haburman botaman suyu, deve geçidi köprüleri, ayrıca hısnkeyfa sarayı, diyarbekir içkale sarayı, mardin’de firdevs köşkü, silvan’da darü’l-acemiyye sarayı, diyarbekir’de ulu beden, yedi kardeş burçlar, harput kalesi ve zamanın tahribatına uğramış pek çok eser inşa ettirdiler. bunlardan bazıları hala kullanılıp, hizmet vermektedir. artuklu şehirlerinden mardin, diyarbekir, hısnkeyfa (hasankeyf), meyyafarikin (silvan), duneyser (koçhisar, kızıltepe), nusaybin, dara, harput ve halep havalisindeki artuklu eserlerinin mimari yapısı, sanatkârlığı, zarifliği, tezyinatı, kullanılan malzemenin seçimi çok ustaca olup, şaheser mahiyettedir.

sanat ve kulturuyle iz bırakmış uzun ömürlü beyliklerden biri artuklu beyliği’dir. oğuzların döver boyundan ünlü bir türkmen beyi olan artuk bey, anadolu’nun fethi sırasında büyük hizmetler görmüştü. fakat, tutuş’la süleymanşah’ın arasındaki savaşta tutuş’tan yana olarak savaşı ona kazandırmış ve süleymanşah’ın intiharına sebep olmuştu.