ali galip olayı

nutuk’tan...

şimdi efendiler, millî mücadele tarihimizde önemli bir olay durumunda olan ali galip konusu üzerinde biraz açıklamalı bilgi vereyim:

efendiler, daha temmuz başında, erzurum’da bulunduğum sıralarda celâdet ve kâmuran ali adlarında iki şahsın yabancılar tarafından, bol para ile istanbul’dan kürdistan’a gönderileceği, bunların yıkıcı propaganda ve aleyhte kışkırtıcılık yapmakla görevlendirildikleri; bir iki gün içinde hareket etmiş ve edecek oldukları haberi alındı. bu haber üzerinde, bunların dağdağaya meydan verilmeden gözetlenerek yakalanmaları gereğini 3 temmuz tarihinde diyarbakır’da 13’üncü kolordu komutanı’na, ayrıca kurmay başkanı hâlit bey’e ve canik mutasarrıfı’na bildirdim.

20 ağustos’ta 13’üncü kolordu komutanı’na verdiğim emirde, adı geçen kimselerin istanbul’dan hareket ettiklerinin bildirildiğini ve alınacak tedbirler arasında, özellikle mardin istasyonunun sıkı bir kontrol altında tutulmasının uygun olacağını yazdım.

sivas kongresi’nin ikinci günü, yani 6 eylül tarihinde, «bedirhanlı ailesinden celâdet ve kâmuran ile diyarbakırlı cemil paşazade ekrem adlarında üç şahsın, yanlarında, vaktiyle diyarbakır ilinde aleyhimizde propaganda yapan bir yabancı subay bulunduğu halde silâhlı kürtlerin koruyuculuğunda elbistan ve akçadağ üzerinden malatya’ya geldikleri, orada mutasarrıf ve belediye başkanı tarafından karşılandıkları» 13’üncü kolordu’nun yazısından anlaşılıyor. 15’inci kolordu komutanı kâzım karabekir paşa’nın 3’üncü kolordu komutanlığı’na bununla ilgili olarak gönderdiği 6 eylül 1919 tarih ve 529 sayılı şifresinde verilen bilgide: «yabancı subayın, türk, kürt ve ermeni nüfusunu incelemek üzere, istanbul hükûmeti’nin izniyle dolaştığını söyledikleri; malatya’da bulunan süvari alayının mevcudunun azlığı yüzünden bunları tutuklamaya cesaret edemediği, bununla birlikte hemen tutuklanmaları için istanbul’a başvurulduğu 13’üncü kolordu’dan bildirilmiştir. bu adamların ne maksatla hangi görevle, nereleri gezecekleri konusunda bildiklerini harput, valisi’nden sordum» denilmekte idi. (belge: 56) harput valisi ali galip bey’dir. bu adamların ne maksatla geldiklerini 3 temmuz tarihinden beri bilmekteyiz. beş on silâhlı kürd’e karşı bir süvari alayının mevcudu az görülmüş, tutuklanmalarına cesaret edilememiş; asıl hayret verici olan husus, bunların tutuklanması için istanbul’a başvurulmuş olduğu haberidir.

bu küçük ve önemsiz gibi görünen noktaları, o zamanki durum değerlendirmesinde, dikkate değer anlayış ve zihniyet farklarının bulunduğunu göstermesi bakımından kaydediyorum.

diyarbakır’da, 13’üncü kolordu komutânı’nın tutumu şüpheli görüldüğünden, doğrudan doğruya bu kolordunun kurmay başkanı’na 3’üncü kolordu komutanı’nın imzasıyla 1 eylül 1919 tarihinde yazılan (kişiye özel) şifrede, vali galip, malatya mutasarrıfı halil, kâmuran, celâdet ve ekrem bey’lerle beraber ingiliz binbaşısının mutlaka yakalanıp sivas’a gönderilmeleri için elâzığ’da bulunan 15’inci alay komutanı ilyas bey’in kendi komutasında altmış kadar atlı ve katırlı askerden oluşan bir müfrezenin en geç 9 eylül’de harput’tan malatya’ya hareketi ile ilgili olarak ve işin kestirmeden bitirilmesi bakımından doğrudan doğruya tebligat yapıldığı bildirildi ve müfrezenin hemen hareketinin sağlanması rica edildi.

8 eylül’de, sivas’tan da bir otomobille bazı subayların gönderileceği bilgisi verildi (belge: 57).

diyarbakır’dan, kurmay başkanı’nın 7/8 eylül 1919 tarihiyle bana gönderdiği şifrede şöyle deniyordu:

«tutuklama ile ilgili isteği öğrendim. bu hususta komutan bey’in emir vereceğini hiç sanmıyorum. çünkü askerî özelliklerini biliyorum. tarafımdan yapılacak tebligatı ise, yerine getirmekten çekinirler. bu konuda istanbul’la haberleşmekteyiz. bu duruma göre ne yapılması gerekeceğinin tayini yüksek kararınıza bağlıdır. şifre kaleminin 357 sayısıyla arz edilmiştir.»

13’üncü kolordu kurmay başkanı
hâlit

elâzığ’daki alay komutanı ilyas bey’ den 13’ üncü kolordu komutanı’nın emrine cevap olarak gelen 8 eylül tarihli telgrafta da «kolordu’dan aldığım emir üzerine hareketim geri bırakılmıştır. kolordunun izni olmadan, buradan hareket etmekliğim uygun düşmeyeceğinden, hareket emrinin kolordu’dan bildirilmesine lûtfen yardımcı olunuz» denilmekte idi (belge: 58).

hâlit bey’e hemen verdiğim cevap, aynen şuydu:
..0.9.1919

malûm şahısların alçaklıkları ortaya çıkmıştır. istanbul hükûmeti…………………. bu alçaklığa ortaktır. oradan emir beklemek düşmana fırsat vermektir. bu hususta tebligat yaparken, hiç kimseyi kararsızlığa düşürmeyecek şekilde, hemen emir vermek, vakit geçirmemek gerekir. komutanın kararsızlığa düşeceğine ihtimal veriyorsanız, zâtıâliniz, tarafımızdan elâzığ ve malatya’daki alay komutanlarına yapılmış olan tebligatımızın uygulanmasını bildiriniz. gerçekten lüzum varsa, komutayı uygun gördüğünüz tümen komutanlarından biri üzerine alsın! ağırdan alma zamanı geçmiştir. yapılanlarla ilgili cevabınızı bekliyoruz, kardeşim.
mustafa kemal

alay komutanı ilyas bey’e de aynı tarihte bizzat şu emri verdim: «malûm şahısların hainlikleri ortaya çıkmıştır. istanbul’daki merkezî hükûmet de bunların hainliğine ortaktır. kolordunuz komutanı bu konuda izin istemiş ve cevap alamamış olabilir. bu bakımdan bu meselenin çözüme bağlanmasını zâtıâlinizden beklerim.
cevabınızı bekliyorum, efendim. malatya’da bu işi hallettikten sonra, gerekirse sivas’ta bize katılırsınız. mustafa kemal». şifre dışındaki imza da 3’üncü kolordu kurmay başkanı zeki bey’indi.

malatya’da bulunan 12’nci süvari alayı komutanını da 7/8 eylül gecesi bizzat telgraf başına çağırmış ve görüşmekte idim. alay komutanı cemal bey’den durumu ve kuvveti hakkında bilgi aldım. gelenlerin yanlarındaki silâhlı kürtlerle beraber «on beş yirmi kişi kadar» olduğunu, alayın da merkezde «ancak o kadar kuvveti» bulunduğunu söyledi. ben bu kuvveti yeterli gördüm. hattâ süvari ve topçu alayının yalnız subayları yeterli olabilirdi. ne var ki özel durumu ve maneviyatını anlamak istiyordum.
bunun üzerine telgraf konuşması şöyle geçti:

«ben — vali galip bey, ingiliz binbaşısı, kâmuran, celâdet ve ekrembey’lerin hep birlikte ustalıklı bir tertiple bu gece yakalanarak sivas’a gönderilmeleri zaruridir. durumunuz bunu yapmaya elverişli midir? size buradan ve harput’tan yardım yetiştirilecektir.

cemal bey — valiyi de beraber mi?

ben — özellikle, evet.

cemal bey — arz ettiğim üzere durum ve kuvvetim buna elverişli değildir. kâmuran, celâdet ve ekrem bey’lerin yakalanmaları hakkında 13’üncü kolordu komutanı ile haberleşme yapıldı. sonunda, durumun nezaketi dolayısıyla, şimdilik tutuklanmalarının uygun olamayacağı hakkında emir de çıkmıştır» dedi.
artık, bu zatın daha çok üzerine varılamazdı. «kendilerine hissettirmeden sıkı bir şekilde göz hapsinde bulundurunuz. kolordunuzdan emir gelecektir. hareket ederlerse, ne tarafa doğru gittiklerini ve hangi vasıta ile hareket ettiklerini hemen bildiriniz» talimatını vermekle yetindim. (belge: 59).

8 eylül günü, cemal bey’den şifre ile «malûm şahısların hâlâ orada olup olmadıklarını ve göz hapsinde tutmak için alınan tedbirlerin güvenirlik derecesini» sordum ve «kendisine günde iki defa rapor vermesini» emrettim.

hâlit bey’e yazdığım telgrafa ertesi günü (8 eylül 1919) aldığım cevapta, elâzığ’daki alay komutanı ilyas bey’e emir verildiği bildiriliyor ve bu emrin bir kopyası veriliyordu (belge: 60).

kolordu komutanı cevdet bey de, ilyas bey’in 52 katırlı asker ve iki makineli tüfekle 9 eylül sabahı hareket ettiğini ve 10 eylül akşamı malatya’da bulunacağını bildirdi, 9 eylül tarihli bir şifresinde «karşı koyma hareketlerinin yoğun olduğu bir çevrede daha fazla faaliyet göstermemek hususunda kendisini mazur göreceğimi» de söylüyordu (belge: 67).

9 eylül’de, ilyas bey müfrezesinden başka, aziziye’den iki süvari bölüğü, siverek’ten malatya’daki alaya bağlı bir bölük de malatya’ya gönderildi (belge: 62, 63, 64).
vali ali galip’in ve bedirhanlılar ile cemil paşazade’nin yaptıkları propagandanın etkisini kaldırmak için, elâzığ ve dersim bölgesi ile ilişkisi olduğunu bildiğim ve kemah’ta bulunan hâlet bey’e (eski milletvekili) 9 eylül’de elâzığ’a hareket etmesini ve haydar bey’le bağlantı kurmasını yazdım (belge: 65). ayın sonuna doğru oraya vardı.
van valisi bulunan haydar bey de elâzığ valiliği görevine başlamak üzere erzurum’dan yola çıkarılmıştır. haydar bey, 15’inci kolordu’ya bağlı olup mamahatun’da bulunan bir süvari alayı ile de bağlantı kurarak, gereğinde bu alayı malatya’ya doğru harekete geçirecekti.

otomobille bazı subayların da malatya’ya gönderileceği konusunda bir kayıt vardı.

gerçekten de arkadaşlarımızdan recep zühtü bey görünüşte 3’üncü kolordu yaveri sıfatıyla ve benden aldığı özel talimatla, yanında, başkaları da olduğu halde 9 eylül’de, otomobille malatya’ya hareket etti. maalesef bindiği otomobil, yolların bozuk ve çamurlu olması yüzünden kangal’da kırılmış ve tam zamanında malatya’ya yetişememişti. kangal’dan sonra kâh araba ve kâh hayvanla, gece gündüz yol alarak sivas’tan hareketinin dördüncü günü öğleden sonra malatya’ya varabilmişti. recep zühtü bey’in verdiği raporlar, durumun aydınlanmasında çok yararlı olmuştu.

efendiler, 10 eylül günü geç vakit şu telgrafı aldık:

kişiye özel malatya, 10.9.1919

hiç durmayacaktır

sivas’ta 3’üncü kolordu komutanlığı’na

mustafa kemal paşa hazretleri’ne özel :
1 — 10.9.1919 saat 14.00’de olaysız olarak malatya’ya varılmıştır.
2 — malûm şahısların hepsinin de maalesef kâhta’ya doğru kaçtıkları, etraflı bilginin daha sonra sunulacağı arz olunur.

15’inci alay komutanı ilyas

aynı gün ve fakat, ilyas bey’in telgrafından sonra da şu telgrafı alıyoruz:
çok ivedi malatya’dan, 10.9.1919

sivas’ta 3’üncü kolordu komutanlığı’na

mustafa kemal paşa hazretleri’ne:
1 — harput valisi ile malatya mutasarrıfı, ingiliz binbaşısı ve yardakçıları olan malûm kimseler 15’inci alay’ın elâzığ’dan hareketini ve kendilerinin tutuklanacaklarını haber alır almaz, bu sabah erkenden kaçmışlardır. bunların kâhta’daki bedir ağa’nın yanına gittikleri ve oradan alacakları kürtlerle burayı basmaya gelecekleri söyleniyor.
2 — herhangi bir kötülüğe yeltendikleri takdirde, bunlar ve bedir ağa aşireti hakkında kovuşturma yapılması için kolordu’dan emir alınmıştır, izlerinde gidilmektedir, sonuç ayrıca arz edilecektir.
3 — 15’inci alay komutanı’nın emrindeki kuvvetle, bu gün saat 14.00’te malatya’ya geldikleri arz olunur.
12’nci süvari alay komutanı
binbaşı cemal

aynı tarihte yazılmış olan bu iki telgraf yanyana getirilerek incelenirse, dikkate değer bazı noktaların göze çarpmamasına imkân yoktur.
süvari alay komutanı cemal bey, tarafımızdan aldığı talimat üzerine malûm şahısları sıkı ve güvenli bir şekilde göz hapsinde bulunduracak ve günde iki defa rapor verecekti.
adı geçen kimseler, 10 eylül günü sabah erkenden kaçtıkları halde, cema1 bey, bu bilgiyi ancak, ilyas bey müfrezesinin gelişinden ve i1yas bey’in raporundan sonra bildiriyor. cemal bey, kaçakların, ilyas bey müfrezesinin elâzığ’dan hareketini haber aldıklarını söylüyor. oysa, telgrafhane cemal bey’in gözetimi altındaydı.
sonra, kaçakların kürtleri toplayıp malatya’yı basacaklarının söylendiğini de ekliyor. bu noktalar, süvari alay komutanı hakkında şüphe ve kararsızlık uyandırmaktadır.
daha sonra alınan bilgilerden anlaşıldı ki, a1i ga1ip ve arkadaşlarına 9 eylül akşamı haber getirilmiş. ali galip geceyi uyumadan hükûmet dairesinde geçirmiştir. 10 eylül’de, yanlarında birkaç jandarma ve silâhlı kürtle birlikte, hükûmet dairesinde toplanıyorlar, veznedarın odasına giriyorlar, kasayı açıyorlar, yanlarında götürmek üzere altı bin lira sayıp bir kenara koyuyorlar ve kasaya konmak üzere de şu senedi yazıyorlar:

«mustafa kemal paşa ve adamlarının ortadan kaldırılması masraflarını karşılamak üzere, bununla ilgili emre uyularak altı bin lira alınmıştır. 10 eylül 1919. halil rahmi, ali galip.»

ilyas bey müfrezesinin malatya’ya yaklaşmakta olduğunun anlaşıldığı bir sırada, süvari alay komutanı, subaylara mutasarrıfın evini hedef gösteriyor. mutasarrıfın evini sarıyorlar. telefon tellerini kesiyorlar ve evi basıyorlar. bu hareketin başladığını sezen halil bey’in ailesi hükûmet dairesine haber veriyor. hükûmette, para almakla meşgul olan vali, mutasarrıf ve arkadaşları, durumdan haberdar olur olmaz, korku ve telâşla her şeyi unutup ayırdıkları parayı ve yazdıkları senedi de olduğu gibi bırakıyorlar; yanlarındaki adamları ile birlikte hazır bulunan atlarına binerek kaçıyorlar (belge: 66, 67).
süvari alay komutanı’nın ve topçu alay komutanı’nın, valinin geceyi hükûmet dairesinde geçirmekte olduğunu bilmedikleri kabul edilemez. mutasarrıftan çok valinin yakalanmasının önemli olduğu da açıktı. o halde, malûm kişilerin kaçmasına göz yumulduğu bir gerçektir. en basit bir yorumla, malûm kimselerin, yanlarındaki beş on silâhlı jandarma ve kürtle çatışmaktan büyük fenalık çıkabileceği kuruntusu malatya’dakileri dolaylı yoldan tedbir almaya yöneltmiş ve onlara bu şahısları ürküterek kaçırma yolunu benimsetmiştir, denebilir.

10 eylül’de ilyas bey’e verdiğim talimatta belirttiğim başlıca noktalar:
1 — kaçakların sür’atle yakalanmaları;
2 — kürtlük akımına asla elverişli bir ortam bırakılmaması;
3 — malatya’da, mutasarrıflığı jandarma komutanı tevfik bey’in üzerine alması; uygun namuslu ve vatansever bir zatın da harput’ta hemen valilik makamına getirilmesi;
4 — malatya ve harput’taki hükûmet kuvvetlerini tamamen ele alarak vatan ve millet aleyhine hiçbir harekete meydan verilmemesi.
5 — kaçaklara uyanların amansızca ve merhametsizce yok edileceğinin ilânı ve namuslu halkın gerçek durumundan haberdar edilmesi;
6 — millî varlığımızı tehlikeye sokacak olan yabancıların askerlerine de karşı konulacağının belirtilmesi ve gerekli düzen ve tedbirlerin alındığının» bildirilmesinden ibarettir (belge: 68).

efendiler, kaçakların, yakındaki veya çevredeki aşiretlerden bir takım kürtleri toplayabileceklerini, hattâ, maraş’ta bulunan yabancı kuvvetlerden bile yararlanabileceklerini kesin gibi kabul etmek lâzım geliyordu. onun için de alınmış olan tedbirleri ve bu işe ayrılmış olan kuvvetleri güçlendirmek gerekiyordu. bu maksatla sivas’tan malatya’ya 9 eylül akşamı bir katırlı müfreze daha gönderildiği gibi, 3’üncü kolordu elden geldiği kadar kuvvetlerini güneye indirecek, 13’üncü kolordu takip işini yüklenecek ve hainlere kıpırdayacak bir fırsat vermemek için pek etkili olmak gerektiğinden, mamahatun’daki süvari alayı da harput yönüne doğru hareket ettirilecekti.
bu hususta 3’üncü, 13’üncü ve 15’inci kolordu komutanlarına gerektiği şekilde tebligat yapıldı ve istekler bildirildi (belge: 69).
efendiler, verdiğimiz direktifler çerçevesinde kaçakları takip ettirirken, bir yandan da elimize geçen bazı belgeleri gözden geçirelim. bu belgelerin, söz konusu olayı, ali galip’in teşebbüsünü ve istanbul hükûmeti’nin bayağılığını her türlü açıklamadan daha mükemmel bir şekilde ortaya koyacağını zannettiğimden, onların olduğu gibi gözden geçirilmesinin yersiz olmadığı görüşündeyim.
önce, dahiliye nâzırı âdil bey’le harbiye nâzırı süleyman şefik paşa’nın ortak imzalarıyla elâzığ valisi ali galip bey’e verilen 3 eylül 1919 tarihli talimatı birlikte okuyalım.
bundan sonra, dahiliye nâzırı’nın gönderilecek kuvvet ve sarf edilecek para miktarı ile ilgili olarak bâbıâli’den çektiği telgrafını görürüz:
istanbul
906
kendisi tarafından
çözülecektir

elâzığ valisi galip beyefendi’ye
ilgi : 2 eylül 1919, sayı : 2.
arz olunmuştur. padişah’ın, hakkındaki yüce buyruğu bu gün çıkacaktır. bu bakımdan kesinlik kazanmıştır. talimat şudur: bildiğiniz üzere, erzurum’da kongre adı altında birkaç kişi toplanarak birtakım kararlar aldılar. ne toplananların, ne de aldıkları kararların bir değeri ve önemi vardır. ancak, bu durumlar ülke çapında birtakım dedikodulara yol açıyor. avrupa’ya da pek abartılarak aksettiriliyor. bundan dolayı da kötü etkiler yaratıyor. ortada önem verilmeye değer hiçbir kuvvet ve hiçbir olay bulunmadığı halde, sırf bu abartma ve kötü etkilerden endişeye düşen ingilizlerin, yakında samsun’a epeyce bir kuvvet çıkaracakları tahmin ediliyor. hükûmetin her yere olduğu gibi size de gönderdiği, malûm genelgeye aykırı hareketler devam ederse, çıkarılacak yabancı kuvvetlerin sivas’ı ve oradan daha da ilerleyerek birçok yerleri işgal etmeleri ihtimalden uzak değildir. bu da memleketin çıkarlarına elbette aykırıdır. erzurum’da toplanan malûm şahısların yakında sivas’ta birleşerek yine bir kongre toplamak istedikleri, olaylarla ilgili haberleşmelerden anlaşılıyor. böyle beş on kişinin orada toplanmasından hiçbir şey çıkmayacağı hükûmetçe bilinmektedir. ne var ki, bunları avrupa’ya anlatmak mümkün değildir. işte bunun içindir ki, onların orada toplanmasına meydan vermemek gerekiyor. bunu sağlayabilmek için, her şeyden önce, sivas’ta hükûmetin tam olarak güvenini kazanmış ve memleketin iyiliğine olan tebligatı olduğu gibi yerine getirmeye azimli bir vali bulundurmak gerekmektedir. yüksek şahsınızı onun için oraya gönderiyoruz. gerçi, sivas’ta kongre toplamak isteyen birkaç kişiye engel olmak o kadar güç birşey değilse de, yüksek dereceli sivil memurlarla, komutanların, subayların ve askerlerden bazılarının da bunlarla aynı düşüncede olmaları dolayısıyla, hükûmetin aldığı tedbirleri ellerinden geldiğince boşa çıkarmaya ve malûm şahısları güçleri yettiği kadar korumaya çalışacakları gözönünde bulundurularak, güvenilir bir iki yüz kişinin yanınızda bulunması başarı sağlama bakımından uygun görülmektedir. bundan dolayı, daha önce yazdığım gibi, oralardaki kürtlerden güvenilir yüz elli kadar atlıyı birlikte alarak, oradan niçin gidildiğini hiç kimseye sezdirmeden, sivas’a hiç kimsenin beklemediği bir zamanda vararak, vali ve komutanlığı hemen ele alacak ve sayıları az olmakla birlikte oradaki jandarma ve askeri iyi kullanacak olursanız, karşınızda başka bir kuvvet bulunmayacağı için derhal otoritenizi kullanarak toplantıya meydan vermemiş olacağınız ve orada bulunanlar varsa hemen yakalayıp, göz altında istanbul’a gönderebileceğiniz âşikârdır. böylece, kazanılacak hükûmet nüfuz ve otoritesi, içeride macera peşinde koşanları yıldırarak bir daha bu gibi kötü hareketlerin meydana gelmesini önleyeceği gibi, dışarıda da pek iyi bir etki yapacak, yabancıların asker çıkararak oraları işgal etmek konusundaki tasarılarından vazgeçmeleri için hükûmetçe yapılacak müracaat ve teşebbüslere sağlam bir dayanak oluşturacaktır. zaten sivas halkının bazı tanınmış kimselerinden araştırılarak elde edilen doğru bilgilere göre, halk bu politikacıların kışkırtmalarından, para toplamak için yaptıkları baskılardan pek nefret etmiş. bu hareketlerin önlenmesi için, hükûmete her türlü yardıma hazırdır. orada derhal jandarmaya yazılacak, istenildiği kadar asker bulunacağı, bunlara nüfuzlu kimseler tarafından özel olarak yardım edileceği haber verilmektedir. bu şekilde, yeteri kadar ve hükûmete kuvvetle bağlı jandarma birliği kurulduktan sonra, birlikte götüreceğiniz süvarileri hoşnut ederek yerlerine göndeririz. işte alınacak tedbirler bundan ibarettir. bunun kolaylıkla ve başarıyla uygulanması, sadece son derece gizli hareket etmeye bağlıdır. sivas’a tayininizden, hattâ o taraflara gideceğinizden kendi aileniz içinde en çok güvendiğiniz bir tek kimseye bile bahsetmeyiniz. sivas’a girinceye kadar, maksadınızı yanınızdakilere bile sezdirmeyiniz. bu, başarının temel şartıdır. bu itibarla, şimdilik ailenizi herhalde orada bırakarak, etraftaki aşiretleri teftiş için beş on gün kalacağınızı ailenize ve çevrenizdeki yakınlarınıza anlatarak, hemen yola çıkıp bir gün öncesinden sivas’a ansızın girmeye gayret etmelisiniz. oraya vardığınızda, aşağıdaki telgrafı gereken kimselere gönderip, valilik ve komutanlığı ele alarak hemen işe başlamalısınız. bir yandan da makine başında durumu nezaret’e bildirmelisiniz. böylece, oradaki şartlar belli olur olmaz, size yine makine başında tarafımdan gereğine uygun tebligat yapılacaktır. bu şekilde işe başladıktan sonra, ne vakit uygun görürseniz ailenizi ve eşyanızı sivas’a getirtebilirsiniz. yalnız, şimdi orada bulunan reşit paşa’nın valilik görevinden alındığı, yerine bir başkasının gönderileceği her nasılsa duyularak, kendisi tarafından nezaret’e başvurulmuş olduğundan ve adları malûm kimselerin yakında sivas’ta toplanmak istedikleri alınan haberlerden anlaşıldığından, boşuna bir dakika geçirilmeksizin bir an önce hareketle, oraya vaktinden önce ulaşmaya gayret etmeniz, işin gereği olarak pek önemli ve zaruridir. bu durum karşısında, ne zaman hareket edeceğinizin ve ne kadar zamanda oraya varabileceğinizin bildirilmesi gerekiyor.
sivas’ta ilgililere göstereceğiniz telgraf şudur :
zâtıâlilerinin sivas ve komutanlığına tayinleri meclis-i vükelâ kararıyla padişah hazretleri’nin yüce buyruklarına sunulmuş ve gereği şerefle onaylanmış olduğundan, hemen hareketle, bu telgrafı sivas’taki sivil ve askerî memurlardan gerekenlere gösterip, vali ve komutanlığı üzerinize alarak göreve başlamanız ve durumu hemen bildirmeniz tebliğ olunur. 3.9.1919
dahiliye nâzırı harbiye nâzırı
âdil süleyman şefik

çok ivedi bâbıâli, 6.9.1919
malatya’da elâzığ valisi galip beyefendi’ye
ilgi : 6.9.1919.
eşkıya takibi için gönderilecek kuvvetin masraflarının jandarma ödeneği hesabına malsandığından karşılanması zarurîdir. kaç kuruş sarf edileceğinin ve gönderilecek kuvvetin miktarı ile hareket gününün hemen bildirilmesi.
nazır
âdil
dahiliye nâzırı üç gün sonra da ali galip’in bir telgrafına karşılık olduğu anlaşılan şu telgrafı veriyor:
ivedi istanbul 9.9.1919
ilgi: 8.9.1919. sayı : 2
malatya’da elâzığ valisi beyefendi’ye
sivas’ta güvenilir bir vasıta olmadığından yeterli bilgi alınamamakta ise de, ora halkından burada bulunan bir adamın ifadesine ve başka yerlerden de alınan genel bilgilere göre, önce halk bu kışkırtmalara taraftar değildir. sonra, asker yok denecek kadar azdır. bu hareketi idare etmekte olanlar, malûm şahıslar ile komutan ve subaylardan bazılarıdır. bunlar, işe millî bir yön vererek maksatlarını benimsetmeye çalışmaktadırlar. oysa, millet bu işlere taraftar değildir. orası daha yakın olduğu için, istediğiniz bilgiyi kolaylıkla elde edebilirsiniz: bununla birlikte, gazeteler her nasılsa sivas’a tayininizden bahsetmiş olduklarından, bir gün önce yola çıkmanız daha da önem kazanmıştır. birlikte bulunduracağınız kuvvet ne kadar çok olursa, başarının o oranda kolaylaşacağı âşikârdır. bu kuvvetin miktarları ile, hareket tarihinizin bir gün öncesine kararlaştırılarak bildirilmesini bekliyorum.
nâzır
âdil
ali galip bey bu telgrafa karşılık olarak, malatya’dan son defa şu telgrafı veriyor:
çok ivedî ve gizli
kendisi tarafından
çözülecektir
dahiliye nezareti’ne
bu ayın 14’üncü günü yeterince kuvvetle eşkiyanın peşine düşüp ve yakalanması için malatya’dan hareket edecek şekilde gerekli tedbirler alınmıştır. tanrı’nın yardımı ile çarpışmadan başarılı sonuç alınacağına güven buyurulsun. yalnız yazıların cevapları ve gerekleri geciktirilmemelidir.
9.9.1919
elâzığ valisi
ali galip

bu telgraftan, 9 - 10 eylül gecesini hükûmet dairesinde heyecanlar içinde ve sabaha kadar uykusuz olarak geçiren ali galip’in 9 eylül 1919 günü, henüz kahramanlığının üzerinde ve tanrı’nın yardımı ile çarpışmada başarıdan pek ümitli olduğu anlaşılıyor.
efendiler, bu olaydan ve bu belgelerden haberdar edilen sivil âmirlerden dahiliye nâzırı âdil bey’e komutanlardan da harbiye nâzırı süleyman şefik paşa’ya, güvensizlik bildiren telgraflar çekilmesinin uygun olacağı düşünüldü. halkın dikkati çekildi.
sivas valisi reşit paşa’nın telgrafına cevap veren âdil bey’in şu sözleri ne kadar garip ve şaşırtıcıdır. âdil bey sözünü ettiğim telgrafı şu cümlelerle bitiriyordu: «elbette halife hazretleri’nin yüce buyruklarına uyma gereğini takdir edersiniz!» (belge: 70).
efendiler, bir tesadüf eseri olarak bu görüşme sırasında ben de telgrafhanede bulunuyordum. bir aralık dayanamadım. şu telgrafı yazıp çekilmek üzere memura verdim.
10, 11.9.1919

dahiliye nâzırı âdil bey’e
milletin, padişah’ına maruzatta bulunmasına engel oluyorsunuz. alçaklar, caniler! düşmanlarla millete karşı haince tertiplere girişiyorsunuz. milletin kudret ve iradesini takdirden âciz olduğunuza şüphe etmiyordum. ancak, vatan ve millete karşı haince ve son bir çırpınışla alçakça harekette bulunacağınıza inanmak istemiyordum. aklınızı başınıza toplayın. galip bey ve yardakçıları gibi aptalların verdikleri ahmakçasına ve asılsız sözlere kapılarak ve mister nowil gibi milletimiz ve vatanımız için zararlı olan yabancılara vicdanınızı satarak yaptığınız alçaklıkların milletçe sorulacak hesabını göz önünde bulundurunuz. güvendiğiniz şahısların ve kuvvetin sonunu öğrendiğiniz zaman, kendi sonunuzla karşılaştırmayı unutmayınız.
mustafa kemal
bütün komutanlar da gerektiği şekilde müracaatta bulundular.
12 eylül’e kadar aldığımız raporlardan, kaçakların, 10-11 eylül gecesini raka’da geçirdikleri, 11-12 eylül gecesini de raka’nın yarım saat yakınındaki bir köyde, bir aşiret reisinin yanında geçireceklerinin anlaşıldığı bildiriliyordu (belge: 71). bu bilgi, 20’inci, 15’inci ve 13’üncü kolordu komutanları’na bildirildi (belge: 72).
11 eylül ve 11-12 eylül’de malatya ile telgraf başında yapılan haberleşmeler, daha malatya’da, kesin emir ve talimat almış olan şahısların zihinlerinin daha henüz bir karışıklık içinde bulunduğunu gösterecek nitelikte idi.
elâzığ’dan gelen alay komutanı ilyas bey «mutasarrıf bey’in gönderdiği özel bir adam tarafından vali ali galip ve mutasarrıf halil bey’lerin bazı şartlarla yerlerine dönmek istedikleri» bildirilmiş. «memleketin selâmeti adına bunların bu şekildeki tekliflerini kabul etmenin uygun olup olmadığı konusundaki emrinizi beklemekte olduğumuz arz olunur» demekteydi (11 eylül) (belge: 73).
bunun arkasından ilyas bey, 11/12 eylül gecesi yine telgraf başına gelen süvari alay komutanı cemal, mutasarrıf vekili tevfik, topçu alay komutanı münir, jandarma yüzbaşısı faruk, baytar binbaşısı mehmet ve elâzığ’dan gelen alay komutanı i1yas beyler adına şunları yazdırdı:
malatya’dan ilyas bey: güvenilir bir kimse olan jandarma yüzbaşısı faruk bey’den biraz önce alınan bilgiler aşağıda verildiği gibidir:
faruk bey, kâhta ve çevresinde takipte, malatya’ya beş saat uzaklıktaki raka köyünde kürtlerin toplandıklarını, şimdi mutasarrıf ile arkadaşlarının orada bulunduklarını, siverek’e kadar uzanan bölgedeki aşiretlerin birbiri ardınca buraya gelmekte olduklarını; dersim aşiretlerine varıncaya kadar kürtlük adına çağırıldıklarını, mutasarrıfın plânına uyularak önce malatya’ya saldırıp tamamiyle yağmaladıktan sonra, bütün kuvvetleri ile sivas’a doğru yürüyeceklerini, malatya’da bulunan türkleri öldüreceklerini ve süreceklerini, dersim’lilerin de aynı zamanda harput’a yürüyeceklerini bildiriyor. çünkü, mutasarrıfın malatya’dan gitmesi kürtlük adına kendilerine karşı büyük bir aşağılama ve hakaret olarak sayılıyormuş. vali böyle bir yağmaya ve katliama taraftar ve razı olmadığını, ancak, mutasarrıfın düşüncesine de engel olamayacağını bildirmiştir. malatya’ya çarpışarak girdikleri zaman kürt bayrağı çekileceğini ve yanlarındaki ingiliz binbaşısı da urfa’da bulunan ingiliz tümeninin harekete hazır olduğunu bildirmiş ise de, hacı bedir ağa’nın bunu kabul etmediği ve aşiretlerin, malatya’nın kürdistan sayılıp malatya’da kürt bayrağı çekilmesinde direndikleri, dün akşam malatya’ya dönmek isteyen valiyi bırakmadıkları abartılmadan arz olunur.
şartları aşağıdadır:
1 — valinin yerine dönmesi;
2 — mutasarrıfın eskiden olduğu gibi yerinde kalması;
3 — elâzığ’dan gelen askerin geri gönderilmesi;
4 — vali yüz silâhlı kürtle malatya’ya girdiği zaman huzurun sağlanması ve sivas’a doğru yürümesi;
5 — aşiretlerden alınan yedi tüfekle bir tabancanın geri verilmesi;
6 — yukarıda arz ettiklerime emirleri.
ilyas bey’e şunu yazdım:
11, 12.9.1919

malatya’da ilyas beyefendi’ye
l — verdiğiniz bilgiler hey’etimizce dikkate alındı. zâtıâlinize şartlar ileri sürenler kimlerdir? böyle bir ilişkiye girişmek asla doğru değildir. hainlikleri ortaya çıkan vali, mutasarrıf ve yardakçılarının yakalanmaları, kışkırtmaya çalıştıkları bazı gafil kimselerin de uyarılması söz konusudur. bunun için bütün şiddeti ile karşı koymak gerekir. 13’üncü, 15’inci ve 3’üncü kolordu komutanları şu dakikada telgraf başında, alınacak ortak tedbiri kararlaştırmaktadırlar. elde edilebilen kuvvetler her taraftan harekete geçirilmiştir. oraca alınması gereken tedbirlerin zâtıâlîniz tarafından sükûnet ve ciddiyetle alınmış bulunduğuna güvenimiz tamdır. o bölgede bulunan bütün telgrafhanelerin tutulması ve mutasarrıf vekili tevfik bey kardeşimizin de hükûmetin güç ve otoritesini en üstün bir şekilde göstermesi dikkate alınmalıdır.
2 — şu anda anadolu’nun bütün merkezlerinden zâtışâhâne’ye, yapılan hainlik arz edilmektedir. oraca da aynı şekilde hareket edilmelidir.
3 — ingiliz binbaşısının sözleri blöftür. kürtlerin de birleşip toplanabilseler bile, asker kuvveti karşısında ne dereceye kadar başarı gösterebileceklerini takdir buyurursunuz.
4 — bedir ağa’yı, keven aşiretinin reislerini ve bu haince hareketlere karşı olan beyleri tarafınıza çekmeye çalışmanız uygun olur.
5 — adıyaman’dan hareket eden süvari bölüğü ile, siverek ve diyarbakır’dan hareket eden birer taburla bağlantınız var mı? nerelere vardılar?
telgrafhanede bulunan
kongre hey’eti
adına
mustafa kemal

gerçi, kongre toplantı halinde değildi ve telgrafhanede bulunmuyordu. fakat maneviyatı kuvvetlendirmek için, kongre hey’eti ile ilgili göstermeyi uygun buldum ve imza olarak, yalnız «kongre hey’eti» diye aynı nitelikte ayrıca bir telgraf da yazdım (belge: 74).
bu telgrafıma ek olarak, urfa’da, ayıntap’ta, maraş’ta bulunan ve sayıları pek az olan yabancı kuvvetlerini bildirerek «size bir yabancı tümeninden bahsedenlerin sözleri vatan ve millet hainlerinin yalanını aktararak maneviyatınızı kırmak alçaklığından...» dır dedim (belge: 75).
ilyas bey, telgrafıma verdiği cevapta, «bir saldırı halinde, şiddetle karşı konulması kesin olarak kararlaştırılmıştır.» dedikten sonra, «eldeki kuvvet, malatya’yı uzun bir süre bir kürt saldırısına karşı savunmaya yeterli değildir. bunun için elden gelen sür’atle yardımcı kuvvetler gönderilmesine emir buyurulması bir kere daha istirham olunur» dedi (belge: 76).
ilyas bey’e gereğinde bir şey bildirilebilsin diye, telgrafhanede bir subay bırakarak, önemli olan işinin başına dönmesini rica ettim (belge: 77).
ilyas bey tarafından 12 eylül’de çekilen bir telgrafı, subaylarınız ve memurlarınız için çeşitli bakımlardan yararlı olacağı düşüncesiyle, olduğu gibi bilginize sunacağım:
malatya, 12.9.1919
sivas’ta 3’üncü kolordu komutanlığı’na

halep’teki ingiliz ordusuna bağlı albay rütbesinde mösyö p. peel (pîl) adında bir ingiliz subayı, bugün 12.9.1919 tarihinde öğle üzeri malatya’ya gelmiştir. maksadının malatya, harput ve diyarbakır bölgelerinde, bölgenin ileri gelenleri, sivil ve askerî memurlarla görüşmek olduğunu, kaçak mister nowil’in görevi ile ilgili bir şey bilmediğini ve bu konuda ingiliz hükûmeti’nin kesinlikle bilgisi olmadığını ve böyle bir propagandacı subayın buralarda gezmesini kabul edemeyeceğini ve aşiretler içerisinde derhal buraya getirilmesi için kendisine emir verileceğini söyledi. eğer haince bir maksatla buralarda dolaştığı kanısına varırsa, tutuklu olarak halep’e göndereceğini ekledi. vali galip bey’i de kendisiyle görüşmek üzere, hayatının korunması hususunda kendisine güvence vererek buraya davet etme isteğinde bulundu. bu hususta, üst makamdan adı geçenin buraya gelebilmesi için emir almadan gelmesinin mümkün olamayacağını, bunun için ilgili makamlara başvuracağımı da söyledim. bu izin emrinin sür’atle bildirilmesi için aracı olmamı rica etti. kendisi «yüksek siyasî mutemet» adıyla anılırmış. istanbul hükûmeti onu tanırmış. burada iki gün kaldıktan sonra harput’a gidecekmiş. giriş belgesi yoktur. kendisine, saygıdeğer bir misafir olduğu ve özel bir saygı gösterileceği söylenmiştir. valiyi buraya getirtmesine ve bu zatın harput’a doğru seyahat etmesine izin verelim mi? bildirilmesi. sivas’tan iki subayın şimdi geldiği arz olunur.
15’inci alay komutanı
ilyas
bu telgrafta söz konusu edilen hususlarda nasıl hareket edileceğini gösteren görüşlerimiz, şu şekilde kısaca bildirildi:
tel
çok ivedi sivas, 12.9.1919

malatya’da 15’inci alay komutanlığına
ilgi: 12.9.1919.
1 — kim olursa olsun, giriş belgesi olmayan bir yabancı subayın osmanlı ülkesinde işi yoktur. kendisine büyük bir nezaketle, fakat askerce, kesin bir tutumla durumu bildiriniz ve geldiği yere hemen dönmesini isteyiniz. memleketten çıkıncaya kadar da ileri gelen kimseler ve memurlarla hiçbir siyasî temasa gelmemesi için yanına yetenekli, uyanık bir subay katınız.
2 — kaçak valinin vatan hainliği ile suçlandığını, ele geçince yakalanarak kanunun adaletli pençesine teslim edileceğini, bu konuda başka bir şey yapma imkânı olmadığını ayrıca anlatırsınız, efendim.
mustafa kemal
efendiler, alınan tertip ve tedbirler ve özellikle gösterilen sertlik ve şiddet sayesinde, ali galip ve halil bey’lerin ayartmaya çalıştıkları aşiretler dağılmış, ümitsizliğe düşen ali galip, önce urfa’ya oradan da halep’e kaçmıştır. mister nowil de göz altında rahatça elbistan üzerinden gitmiştir. ötekiler de birer yolunu bularak kaçmışlardır. bu safhaları daha çok açıklamakta bir yarar görmüyorum. bu konuda söylediklerime ek olarak yayınlanacak belgelerin okunmasından, bugün ve gelecek için ibret dersi olabilecek noktalar çıkarılacağını umarım (belge: 78, 79, 80, 81).

devamı için:

(bkz: işbirlikçi ferit paşa kabinesi ne hücum)