akkoyünlü devleti

akkoyunlu oymağının doğu anadolu’ya geliş tarihi hakkında güvenilir bilgiyi, akkoyunlu hanedanının tarihi olan, ebû bekr-i tihrânî’nin kitâb-ı diyarbekriyye’sinde bulmak mümkündür. devletin kurucusu karayülük osman bey’i, bayındır han vasıtasıyla, 52. göbekte oğuz han’a bağlayan yazar, oymağın ilk önce xiii. asrın başlarında doğu anadolu’da göründüğünü, moğol istilâsına karşı koyduklarını, giderek diyarbekir havâlisine hâkim olup, bu arada trabzon rum devleti’ne ve gürcülere karşı da seferlere giriştiklerini kaydeder.
konar-göçer bir türkmen topluluğu olan akkoyunlular’ın adlarının, besledikleri sürülerden verilmiş olması muhtemeldir. çeşitli farsça ve arapça kaynaklar, akkoyunlular’ın menşe’lerinden bilgi vermeksizin, selçuklu ve artuklu beylerinden olduklarını ifade etmelerine karşılık, yukarda zikredilen akkoyunlu tarihi olan kitab-ı diyarbekriye’de, akkoyunluların, oğuz han neslinden geldikleri belirtilmektedir.

buna göre, oğuzlar’ın bayındır boyunun bir oymağı olan akkoyunlular’ın, peygamber efendimiz devrinde (vii. yüzyıl) kıpçak ülkesine, oradan da ârran ovası’na geldiklerini, selçuklular döneminde bu devletin hizmetine girdiklerini ve diyarbakır bölgesinin kendilerine ikta olarak verildiğini kaydetmektedir.

oğuzlar’ın bayındır boyundan inen akkoyunlular’ın tarihi, 1300 yıllarından itibaren bilinmektedir. akkoyunlular’dan, bilinen ilk tarihi simâ, tur-ali bey’dir. karakoyunlu devletini yıkarak (1469), onun yerine büyük bir türkmen devleti haline gelen akkoyunlular’ın, bu tarihe kadar başlarında bulunan reisleri şunlardır:

1) tur-ali bey (?-1360): babası akkoyunlu beylerinden pehlivan bey’dir. kendisine bağlı türkmenler’le diyarbakır’da yurt tuttuğu bilinmektedir. ilhanlı gazan han (1248-1291)’a genç yaşta intisap ettiği ve onun maiyetinde suriye seferine katıldığı bilinmektedir.

2) fahreddin kutlu bey (1360-1389): babası tur-ali bey’den sonra, akkoyunlular’ın reisliğine gelmiştir. devri oldukça hareketli geçmiş, sivas hakimi kadı burhaneddin, trabzon rum imparatorluğu, mısır memlûk sultanlığı ve amansız rakipleri karakoyunlular’la mücadele etmiştir. 1389 yılında ölen fahreddin kutlu bey’in mezarı, bayburt’un sinor köyündedir.

3) ahmed bey (1389-1397): fahreddin kutlu bey’in oğludur. babasının ölümü üzerine, akkoyunlular’ın reisliğine getirilmiştir. uzun süre, kadı burhaneddin’in yüksek hakimiyetini kabul etmek zorunda kalan ahmed bey, 1397 yılında onun tarafından öldürülmüştür.

4) fahrüddin/bahaüddin kara-yülük osman bey (1397-1435): akkoyunlular’ın, doğu anadolu’da hakimiyetini perçinleyen reisleridir. fahreddin kutlu bey’in oğullarındandır. rakipleri ve ağabeyi ahmed bey’i öldürten kadı burhaneddin’i mağlûp ve katletmiş, daha sonra karakoyunlu kara-yusuf’la, türkmenler üzerindeki hakimiyet ve doğu-güneydoğu anadolu’yu elde etmek için, amansız bir mücadeleye girmiştir.

5) celâlüddin ali bey (1435-1438): kara-yülük osman bey’in veliaht tayin ettiği oğlu olup, babasının yerine akkoyunlu reisliğine getirilmiştir.

6) nurüddin hamza bey (1438-1444): kara-yülük osman bey’in diğer oğludur.

7) cihangir bey (15/10/1444-1453): celâlüddin ali bey’in oğludur. hakim olduğu urfa’dan hareketle, akkoyunlu beyliğini tekrar toplamayı başarmıştır.

8) nusretüddin ebû-nasr uzun hasan bey (1435-6/1/1478): akkoyunlular’ı bir devlet haline yükselten, akkoyunlu uzun hasan bey olmuştur.

karakoyunlular’ın büyük hükümdârı cihân-şâh’ı (1467), türkistan hükümdârı ebu said’i (1469) ortadan kaldırarak bütün iran’a, irak’a, kafkasya’ya ve doğu anadolu’ya sahip oldu.

batı anadolu’ya doğru olan hedefi, osmanlı hükümdârı fatih sultan mehmed (1451-1481) karşısında aldığı otlukbeli (11 ağustos 1473) yenilgisi ile neticesiz kaldı. bu yenilgiye rağmen ayakta kalmayı başaran uzun hasan, orta ve batı anadolu’dan tamamen elini çekmekle beraber, tebriz taht merkezi olmak üzere diğer akkoyunlu topraklarını elinden bırakmadı.

1478 yılında vefat eden uzun hasan, büyük devlet adamlığı vasfı yanında, memlekette uzun süreden beri ihmal edilmiş olan imâr faaliyetlerine hız verdi. doğu ve güneydoğu anadolu’yu harap eden aşiret kavgalarına, mera, otlak anlaşmazlıklarına son verebilmek için, birçok kanunlar düzenledi. bu kanunlar, uzun süre, bölgede "hasan padişah kanunları" olarak anılagelmiştir. osmanlılar dahi, doğu ve güneydoğu anadolu bölgesini ele geçirdikleri zaman, bu kanunlarda çok az değişiklikler yaparak yürürlükte bırakmışlardır.

9) sultan halil (6/1/1478-24/12/1490):uzun hasan bey oğlu.

10) sultan yâkub (15/7/1478-24/12/1490): uzun hasan bey’in diğer oğlu olup, son dirayetli akkoyunlu hükümdarıdır. ölümünden sonra devlet, inkırâza yüz tutmuştur.

sultan yakub’dan sonra sırasıyla sultan baysungur (24/12/1490-1492 mayıs), sultan rüstem (mayıs 1492-1496 yılı başı), sultan dâmâd/ahmed göde/(1496 başı-1498), sultan mehmed (1498-1500), sultan elvend (1500-1504), sultan murad (1504-1508) hükümdarlık yapmışlardır. akkoyunlu devletine diğer bir türk teşekkülü olan safevî hanedanı son vermiştir.