zeugma

“kopru basi” anlamina gelen zeugma, gaziantep’in nizip ilcesinin belkis koyunde bulunan antik bir kenttir. belkis, firat nehrinin kolay gecilen bir noktasinda yer aldigindan, tarihin en eski caglarindan bu yana cok onemli bir gecit yeri olmus ve tarih boyunca ticaret acisindan oldugu kadar, askeri bakimindan da her zaman onemini korumustur.

dogudaki ve batidaki imparatorluklarin dogal siniri olan firat nehri kiyilari, buyuk savaslara sahne olmustur. buyuk iskender, iran seferine giderken firat’i buradan gecmis ve sehir, helenistik donemde yeniden imar edilmistir.
kommagene kralligi doneminde dort onemli sehirden birisi olan zeugma, roma imparatorlugu doneminde, firat’i koruyan dort buyuk askeri garnizondan biri ve en guneydeki olma ozelligine sahip olmustur. roma devrinde sehir cok buyumus, kultur, sanat ve ticari alandaki faaliyetleri ile zengin bir yapiya sahip olmustur. ozellikle m.s. 2. ve 3 yy.’da en parlak devrini geciren zeugma, bizans doneminde eski canliligini kaybetmeye baslamis ve sonunda islam akinlarina dayanamayarak onemini yitirmistir. zeugma, ozellikle roma doneminde, sanat alaninda cok ilerlemis, zengin villalari susleyen mozaik dosemeler dunya ornekleri ile yarisir hale gelmistir.

tarihte zeugma sonra da belkis olarak anilan bu yorenin belkis ismini nereden aldigi belli degildir. arastirildiginda, belkis adli yerlesme yerlerinin arkeoloji literaturune pek de yabanci olmadigi gorulmekte olup, ilk akla geleni ise, pamphylia’daki aspendos antik kenti yanina kurulmus olan “belkis ” koyudur. ayni sekilde kyzikos antik kentinin yakinindaki koyun adinin da belkis oldugu , ayrica ege bolgesi’nde de bazi antik kentlerin yakinlarinda “belkis” adli koyler bulundugu ogrenilmistir. nizip’in belkis koyu yaninda ise, zeugma antik kenti yer almaktadir.antik kentlerle belkis adli koylerin iliskisini anlamak icin yapilan arastirmalarda, dini anlatilarda , hz. suleyman ile gorustugu ve sonra ona tabi oldugu belirtilen saba melikesi belkis’in ulkesinin, duzenli planli, guzel ve gorkemli yapilarla suslu cok bayindir bir ulke oldugundan soz edildigi ogrenilmistir.

hz. suleyman ile saba melikesi belkis’in oykusu , butun islam dunyasinda oldugu gibi turklerce de bilinmektedir. dolayisiyla varsayilan, anadolu’ya ilk gelen turkler, kendilerine cok yabanci olan antik uygarligin, -sutunlu caddeler, tiyatrolar, agoralar, nymphaionlar, tapinaklar, su kemerleri vb.- tas mimariden olusan kent veya kent kalintilarini gorduklerinde , saba melikesi’nin ulkesine benzetmisler ve ozellikle de adlari unutulmus antik kentleri ve yakinina kurduklari koyleri saba melikesi’ne izafeten “belkis” adiyla anmislardir. birbirinden hayli uzak antik kentlere ve civarinda kurulan koylere ayni yakistirmanin yapilmasi ayni zamanda, ortak kulture sahip topluluklarin ortaya koydugu ilginc bir folklorik yansimadir. belkis zeugma antik kentinden strabon kisaca soz etmekte ve kommagene’nin dort onemli kentinden biri oldugunu, hellenistik devirde “firat seleukeia’si” adiyla anildigini , sahip oldugu kucuk bir iskele ile firat irmagi uzerinde pek de kucumsenmeyecek olcude ticaret yaptigini bildirmektedir. roma doneminde ise kentin adi zeugma olmus ve buraya, anadolulu askerlerden olustugu icin “skitia lejyonu” adi verilen askeri birlik konuslandirilmistir. bu birlik daha sonralari , daha bir romali bir karakter kazanarak “dorduncu lejyon” adiyla gorev yapmistir. olasilikla lejyon etkinlikleri ve ticari iliskiler sonucu, guneyindeki palmyra ile ozellikle kultur ve sanat acisindan bir yakinlasma gorulmektedir.

belkis tepesi denilen akropolden 300 m. asagidaki firat’a kadar engebeli yamaclar, yuzlerce yilin birikimi olan yaklasik 3-5 m. kalinlikta toprak dolgu ile ortulmus olup, uzerindeki antepfistigi bahceleri ile, kesinlikle bir antik kent gorunumu vermemektedir. bir sakli kent manzarasinda olan zeugma’nin onemine isaret eden ilk belirtiler, 1987 yilinda gaziantep muzesi’nin guneybati nekropolde actigi, kacakcilarca yarim birakilmis iki oda mezar ile bunlarin verdigi buluntular olmustur.cok sayida gomunun yapildigi, duvarlari freskli , belirli bir mimariye sahip mezar odalarinin onundeki teraslardan elde edilen heykeller halen gaziantep muzesi’nde sergilenmektedir.belkis’tan yakin gecmiste ve ozellikle son donemde cikartilan mozaikler essiz guzellikleri ve kendine has ozellikleri ile dikkat cekmektedir. mozaikler bugunlere kadar onemli olcude ozelligini kaybetmeden ve hasar gormeden gelebilmis ve figurlerin essizligi yani sira dogada bulunan cesitli renklerdeki taslarla yapilan mozaiklerde, dogada bulunmayan renkler icin ise renkli camlar kullanilmistir.

bronz mars heykeli

belkis zeugma’da bulunan eserlerden biri olan mars heykeli, yunan mitolojisi’nde ares olarak anilan savas tanrisidir.roma donemindeki efsaneleri yunan mitolojisindekilerle buyuk benzerlikler gosterir. roma doneminde mars’a savasci ozelliginin yani sira bir baska ozellik daha atfedilmistir. mart ayi mars’a adanmis olup, bu ayda bahar senlikleri ve topragin bereketi icin kutlamalar yapilmaktadir. bu kutlama ve senliklerin tumu mars’a adanmistir. boylece mars bereketi arttiracaktir. mars ayni zamanda genc savascilarin da tanrisidir.savasci ve bereketi simgeleyen ozellikleri ile mars’in belkis/zeugma’da bulunmus olmasi oldukca anlamlidir.

zeugma iv: lejyonun konuslandigi askeri bir kenttir. ve firat kiyisinda oldukca bereketli topraklara sahiptir. mars’taki savasci ozellik ve bereket, zeugma kentinin de en onemli ozellikleridir. olasilikla mars zeugmalilarin en onemli ve en saygi duyulan tanrisiydi. 1.50 m boyundaki bronz mars heykeli, oldukca saglam denilebilecek bir halde, erzak kuplerinin arasinda ele gecmistir. bu boyda baska bir bronz mars heykelinin ulkemiz muzelerinde olmadigi, yapilan arastirmalar sonucu tespit edilmis olup, heykelin konservasyon ve restorasyon calismalari bitirildigi zaman, gaziantep muzesi teshirindeki nadide eserlerden biri olacagi muhakkaktir.

zeugma’nin tarihsel kronolojisi



m.o. 300.yy. buyuk iskender’in generallerinden 1.selevkos nikator belkis/zeugma’nin ilk yerlesimi olan selevkeya euphrates kentini kurar
m.o. 1.yy. kentin selevkeya euphrates adi korunarak kommagene kralligi’’in 4 buyuk kentinden biri olur.
m.s. 1.yy. m.o.1.yy.’in ilk ceyreginde roma imparatorlugu’nun topraklarina katilir ve ismi de “kopru “ , “gecit” anlamina gelen “ zeugma” olarak degistirilir.
m.s. 252 sasani krali 1.sapur belkis/zeugma’yi ele gecirerek yakip yikar
m.s. 4.yy. belkis/zeugma gec roma hakimiyetine girer.
m.s. 5-6.yy. belkis/zeugma erken roma hakimiyetine girer.
m.s. 7.yy. islam akinlari sonucu belkis/zeugma terk edilir.
m.s. 10-12.yy. kucuk bir islami yerlesimi olusur.
m.s. 16.yy. bugunku adiyla belkis koyu kurulur.



zeugma’nin ozellikleri

mozaik

zeugma’nin asil onemi, kazilarla ancak kucuk bir bolumu ortaya cikarilabilen roma villalari ve bu villalarin tabanlarini susleyen mozaiklerdir. benzerleri turkiye sinirlari icerisinde sadece ephesus (efes) antik kentinde gorulen bu yamac villalari arkeolojik acidan buyuk onem tasimaktadir. sadece a bolgesi kazilarinda gun isigina cikarilan mozaiklerin alaninin 1000 metrekareyi bulmasi zeugma’nin tam anlamiyla bir mozaik kenti oldugunu ortaya cikariyor. yapilan arastirmalar sonucunda uzmanlar zeugma’daki kazilarin tamamlanmasiyla gaziantep muzesi’nin dunyanin en buyuk mozaik muzesi haline donusecegini soyluyor. yollarin kesisme noktasinda bulunmasi ve ticaret ve garnizon kenti olmasi zeugma’yi sanatcilarin gozunde cekici yapmis. emekli olan subaylar bile kente yerlesmeye baslamislar. guvenli ve zengin bir kent olan zeugma’ya donemin en iyi sanatcilari akin etmeye baslamislar. boylelikle sanatcilar , kentte, gunumuzde olaylar yaratan mozaikler, freskler ve heykeller birakmislardir. zeugma cagimiz yoneticilerinin nedenini bilmedikleri bicimde zenginlesirken, kultur ve guzel sanatlarda da gelisimini surdurmustur. kentin hemen tam karsi kiyisinda bulunan ve simdi coktan sular altinda kalan apameia kenti ise helenistik cagdan sonra zeugma’nin her alandaki rekabetine dayanamayinca terkedilmistir. m.s.2.yuzyilda zeugma’yi apameia’ya baglayan , agac kutuklerinden yapilmis sallarin olusturdugu ahsap bir kopru bulunuyormus. zeugma’daki villa tipi yerlesimler , bu koprunun firat kiyisindan baslayarak , bati yonunde yaklasik 300- 350 metre yuksekligindeki belkis tepesi’nin ustundeki akropolis’in eteklerine kadar ulasmistir. yamaclarin guney ve bati bolgesi nekropol (mezarlik) , dogu ve kuzeydogu tarafi mahalleler, kuzey kesimi ise yonetsel bolumler ve lejyon bolgesiydi. akropolis’in uzerinde ise zeugma sikkelerinde sikca rastlanan tykhe (talih ve kader tanricasi ) tapinagi bulunmaktaydi. zeugma’nin genel topografik yapisi , tam bir yamac kenti gorunumundeydi. helenistik donemde baslayan villa gelenegine gore , yuksek ve manzarali alanlar seciliyordu. roma donemine gelince , yuksek yerlerde oturmak, asillere ozgu bir tercih ve ayricalik olarak kabul edilmekteydi. nedenle kent ve villalari , arkasindaki tepelere dogru acilmis taracalar uzerinde konumlandirilmisti.

heykeltiraslik

belkis/zeugma’yi anadolu’daki pek cok antik kent icinde on plana cikaran bir cok ozellik bulunuyor. bu ozelliklerden birisi kendine has ozellikler tasiyan heykeltraslik ekoludur. belkis/zeugma’da ele gecirilen heykeller, kabartmalar ve mezar stellerinde kendini gosteren bu ekole ait pek cok ornegi turkiye’nin ve dunyanin cesitli muzelerinde gormek mumkun.

bulla

zeugma kazilari sirasinda ortaya cikarilan ve bu alanda bir “dunya rekoru” gaziantep’e ve turkiye’ye kazandiran “ bullalar” da belkis/zeugma’yi essiz kilan ozellikler arasinda yer aliyor. bulla muhur baskisi anlamina geliyor. yani bir mektup , bir ferman , ya da paketi baska yerlere gondermek gerektiginde , kapatilip uzerine vurulan ozel muhur baski demek. bu da zeugma’nin devlet arsivinin gunumuze yansiyan izleri sayiliyor. gaziantep arkeoloji muzesi’nde sergilenen bu onemli koleksiyondaki muhur baskilarinin sayisi ekim ayi icerisinde bulunanlarla birlikte 100.000’i buluyor. arkeoloji uzmanlari bu rakamin “ dunyada bir muze kayitlarinda bulunan en fazla bulla “ oldugunu belirtiyor. pismis topraktan yapilan bu bullalar , uzerinde tasidiklari son derece zengin tasvirler ile belkis/zeugma’nin diger antik kentlerle olan iliskileri, donemin ekonomik, sosyal ve dini hayati uzerine benzersiz bilgiler edinmemizi sagliyor.



kaynak: rifat ergec- arkeolog


http://www.gaziantepgazeteciler.org.tr/zeugma.htm