usturlab

bir astronomi aleti.

astronomide çeşitli problemlerin grafik olarak gösterilmesi, yıldızların yükseklik açılarının ölçülmesi, enlem dairelerinin belirlenmesi, zaman ölçülmesi, burçlarla ilgili bilgilerin elde edilmesi vb. işlerde kullanılır. kelime olarak yunancadan gelmektedir.

ilk olarak apollinius (m.ö. 240) ve hipporchus (m.ö. 150) tarafından keşfedildiği, batlemyüs tarafından kullanıldığı ve philloponos’un altıncı yüzyılın ilk yarısında bu aletten bahsettiği batılı kaynaklarda bildirilmektedir. dokuzuncu yüzyılda harran’daki büyük üniversitede abbasi halifelerinin ilim ve kültüre verdikleri önem neticesinde usturlab hakkında çeşitli eserlerin yazıldığı bilinmektedir. bu konuda yazılan en eski kitap, 829-830 senesinde bağdat’ta ve 833 senesinde şam’da çalışan ali ibn isa’ya aittir. başka bir rivayete göre de usturlabı ilk keşfeden ve bu konuda ilk kitap yazan kimse abbasi devri astronomi alimlerinden ebu ishak el-fezari’dir. islam dünyasında ilk kullanan da kendisidir. bu konu hakkında kitap yazan diğer alimler el-biruni, nasirüddin tusi ve habeşül hasib’dir.

el-biruni gibi alimler yıldızların yerini bir çark ile belirleyen mekanik usturlablar da geliştirmişlerdir. bunlar şamin ve ez-zerkali tarafından geliştirilmiş ve mekanik saatin temeli ortaya çıkmıştır. on ikinci yüzyılda şerafeddin et-tusi usturlaba yeni bir şekil vererek baston şeklinde bir usturlab geliştirmiştir.