nogay hanligi

altın-ordu kumandanlarından nogay (veya nohay), 1259’dan 1299’a kadar, yaklaşık 40 yıl, bu devletin mukadderatına hakim olmuş, ancak, cengiz sülâle geleneğine saygısı yüzünden tahta geçmediği halde, komşu yabancı devletlerin birçoklarında o, altın-ordu hükümdarı gibi kabul edilmiş, elçiler ve hediyeler kabul etmiştir. elçileri de hükümdar elçisi gibi karşılanmıştır. aslında o, resmen don ile dinyeper arasındaki bölgeleri idare eden bir tümen beyinden başka bir şey değilken, 1259 ve 1296’da galiçya’da, 1261/63’de kafkasya seferlerinde kazandığı üstün zaferlerle sivrilmiş ve karadeniz’in doğu ve kuzeyinde yaşayan boyları altın-ordu merkezinden ayıracak şekilde kendi hakimiyeti altında birleştirmiştir.
nogay, balkanlar’da bulgar ve bizans işlerine karışmış ve savaşlarda yenmiş olduğu bizans imparatoru mihail paleologos’un kızı ile evlenerek, arkasını emniyet altına aldıktan sonra, rus knezleri üzerinde de hakim bir duruma gelmiştir. rus yıllıklarında, ilk olarak 1276’da bahsi geçmiştir. 1288’de rus knezleri, nogay’ın lehistan’a karşı seferine iştirak etmişlerdir.

nogay’ın şahsî başarıları büyük olmakla beraber, altın-ordu tahtına oturmayıp, devlet içinde devlet gibi hareket etmesi, altın-ordu’nun iç savaşlarla sarsılarak zayıf düşmesine sebep olmuştur. diğer hükümdarlar gibi, 1291’de yine nogay’ın himayesinde altın-ordu tahtına geçen tohtu, sonra ona karşı cephe almış, bu duruma son vermek maksadıyla, uzun süren bir mücadeleye girişmiş ve neticede nogay yenilerek öldürülmüştür (1299).

nogay idaresinde toplanan boylar, onun ölümünden sonra bu ad ile tanınmışlar ve altın-ordu’nun parçalanması üzerine "nogay hanlığı" ismi altında, ayrı bir devlet meydana gelmiştir.

adını, altın-ordu devleti’nin (1223-1502) büyük kumandanlarından nogay’dan (ölm. 1299) alan ve bu devletin çöküşünden sonra kurulan nogay hanlığı, volga’dan irtiş’e ve hazar denizi’nden aral gölüne kadar uzanan sahaları içine alıyordu. merkezi, yayık nehrinin mansabındaki saraycık şehri idi.

ahalisinin esas unsurunu kazan, kırım, astrahan ve sibir hanlıklarında olduğu gibi, kıpçak zümresine ait türk boyları teşkil etmekte olup, bunların içinde türkleşmiş bir moğol kabilesi olduğu tahmin edilen mangıtlar, sivrilmiş durumda idi.

kazan ve astrahan hanlıklarının rusya’ya tabi olmasından sonra (1552-1557), nogay hanlığı birkaç zümreye ayrılmış, kafkasya’nın kuzeyindekiler "küçük orda", emba gölü civarında bulunanlarına "altıkul ordası" denmiş, ismail han’ın idaresinde kalanlar ise "büyük nogay ordası" adı altında birleşmiş ve iv. ivan’ın hakimiyetini tanımışlardır (1555-1557).

küçük orda nogayları üzerinde rus nüfuzu, ancak 18. yüzyılın ikinci yarısından sonra başlamış, bunlar kazaklar tarafından batıya göçmeye zorlanarak "bucak ordası", "yedisan ordası", "canıbuyluk ordası", "yedikul", "azak", "kuban" gibi bölümlere ayrılmış ve kırım hanlığı’na tabi olmuşlardır. sonraları mühim bir kısmı, türkiye’ye göç ederek anadolu’da iskân edilmişlerdir.

rusya’da kalanlar, bugün kuzey kafkasya’nın çeşitli bölgelerinde yaşamaktadırlar.