musul

irak’ın üçüncü büyük şehri. irak’ın kuzeyinde dicle nehri kıyısında bulunan musul’da türkmenler, araplar, kürtler ve diğer hıristiyan halk yaşamaktadır.

havlan, mavsil de denilen musul, el cezire bölgesinde, dicle nehri kıyısında, eski ninova şehrinin batısında kurulmuştur. savunmaya uygun coğrafî konumuyla, verimli topraklara sahip olan şehir, antik çağdan sonra hıristiyanlığın önemli bir merkezi haline gelmiştir. halife hz. ömer zamanında islâm idaresine giren musul, emeviler ve abbasiler döneminde de önemini korumuştur.

1092 yılında büyük selçuklu, daha sonra atabeklerin yurdu olan musul, imadeddin zengî (1127­-1146) zamanında mamur bir belde olmuştur. şehrin eski surları tamir edilerek muhteşem binalar ve bahçelerle süslenmiştir. bu bölgede yaşadığı söylenen yunus, daniel, circis gibi peygamberler adına türbe ve makamlar inşaa edilerek ziyaretgâh haline getirilmiştir. çarşı meydanında imadeddin zengî’nin tamir ettirdiği emeviye camii, nureddin zengî’nin yaptırdığı ulu camii, mücahideddin kaymaz’ın dicle kenarındaki mücahidî külliyesi önemli yapılar arasında yer almıştır.

bedreddin lülü zamanında (1233-1251) musul en parlak dönemini yaşamıştır. tepede iç kale, düzgün caddeler, çoğunun üzeri kubbe ve tonozlarla örtülü kâgir evler, cami, türbe, saray ve hanlarıyla musul, seyyahların anlatmakla bitiremediği bir şehir olmuştur(2). 646 (1288) yılı havadisinde ibn-i fevtî, musul’un mamur olduğunu, bağdad sel taşkınına maruz kaldığından, musul’un hatuniye mahallesindeki türkmen çarşısının dolup taştığını, bağdadlıların alışverişlerini buradan yaptıklarını kaydeder.

moğol istilâsında, bedreddin lülü’nün sağlığında yağmalanmaktan kurtulan şehir, 1261 yılında saldırıya uğrayıp yok olmuştur. 1871’de musul’da 18 cami, 300 mescid, 14 medrese, 10 hânkâh, 2 köprü 1 de sur duvarı bulunduğu tesbit edilmiştir(4). bu eserler, atabekler döneminden kalan birkaç yapı dışında, osmanlı döneminde inşaa edilmiştir. timur işgali sırasında şehirdeki bayındırlık faaliyeti arttırılarak nebi yunus ve nebi circis külliyeleri tamir edilmiştir. akkoyunlular devrinde meydana gelen çekişmelerden zarar gören musul, safaviler zamanında da aynı ilgisizlikle başbaşa kalmıştır. bekir subaşı hadisesi ile iranlıların eline geçen musul, 1667 depreminde büyük hasar görmüş, veba salgını başlayınca, halk kit­leler halinde göç etmek mecburiyetinde kalmıştır. bundan: sonra sık sık çevre eşkiyası ve sincar bölgesi yezîdîleri tarafından soyulan şehir, nadir şah’ın işgali ile iyice perişan olmuştur. osmanlılarca geri alınan musul, 1850 yılında mutasarrıflık haline getirilerek bağdad’a bağlanmışsa da 1877’de tekrar vilayet olmuştur. zengin petrol yatakları bulunan şehir, i. dünya savaşı sırasında ingilizler tarafından işgal edilmiştir. 1857 yılında musul’da 38 mahalle, 27 cami ve mescid, 18 de medrese bulunuyordu.

bugün, 1 milyon nüfusu ile irak’ın en önemli şehirlerinden biri olan musul, türk şehri karakterini yitirmemiştir. hızla gelişen modern şehircilik akımına rağmen, sağlam malzemeli yapı dokusu ile dicle boyunca tarihi canlılığını korumaktadır. bölgede bulunan mermer cinsi taş sayesinde bütün yapıların cepheleri sütun ve kemerlerle donatılmıştır 637 tarihinde müslümanların eline geçen musul, uzun yıllar osmanlı idaresinde kaldı.mondros mütarekesinden sonra ingilizler tarafından işgal edildilen musul, mütarekeden sonra işgal edildiği için misak-ı milli sınırları içerisinde yeralıyordu. ingiltere zengin petrol kaynaklarına olan yakınlığı sebebiyle musul’u türklere vermek istemiyordu. musul meselesi lozan’da çözümlenemedi. musul sorunu, lozan antlaşmasından sonra türkiye ile ingiltere arasında uzun süre anlaşmazlık konusu olduktan sonra 1926’da çözümlendi ve musul irak sınırları içinde kaldı. bugün de, özerk kürt bölgesi ile federal irak devleti arasında belirsiz bir statüye sahiptir.

musul, ortadoğu’nun önemli bir noktasında yer alması sebebiyle çok çeşitli kültür ve medeniyetlerin buluştuğu bir bölge olmuştur. şehirde önemli tarihi eserler mevcuttur. insanlık tarihinin ilk yazılı belgeleri bu bölgede ortaya çıkarılmış, insanların kalabalıktan teşkilâtlı topluma geçişte oluşturdukları bilgiler ilk olarak yine bu bölgede meydana gelmiştir.