celayirliler

ilhanlılardan sonra, irak ve âzerbaycan’da hakimiyet kuran türkleşmiş moğol hanedanı.
celâyirlilerin ataları, cengiz han’a ilk yıllarında büyük yardımlar yapmış ve bunlardan bazıları mühim devlet kademelerine yerleşmişlerdi. celâyirlilerden emir hasan büzürg, ilhanlıların ileri gelen komutanlarındandı. ilhanlı sultanı ebû saîd’in ölümü ile çıkan karışıklıktan istifade ederek, devletin idaresini eline geçirmeye çalıştı. 1340 yılında bağdat’ta bağımsızlığını ilan etti. 1356 yılında ölünce, yerine oğlu şeyh üveys geçti. üveys, âzerbaycan ve tebriz’i, peşinden de musul ve diyarbekir’i ele geçirdi (1364). celâyirli devleti en geniş sınırlarına ulaştı. şeyh üveys’in vefatı üzerine, yerine, oğlu hüseyin geçti (1374). muzafferîler ve karakoyunlular’la mücadele eden sultan hüseyin’in, kardeşi ahmed tarafından 1382’de öldürülmesi üzerine iç karışıklıklar başladı. sultan ahmed, âzerbaycan ve irak’ı, diğer kardeşi bayezid de irak-ı acem ve doğu anadolu taraflarını alarak ülkeyi paylaştılar. fakat 1393’te, timur han, bağdat üzerine yürüyüp sultan ahmed’i kaçırttı. memluk hâkimiyetindeki şam’a sığınan sultan ahmed, bilahare bağdat’a geri döndü. timur’un tekrar gelmesi üzerine, osmanlılar’a sığındı (1400). timur hanla yıldırım bayezid hanın arasının açılmasına sebep oldu. ankara savaşı (1402) sonrasında şam’a sığındı ise de,timur hanın baskısı ile karakoyunlu hükümdarı kara yusuf’la birlikte hapsolundu. iki sultan, hapiste dostluklarını ilerletip, ülkelerinin sınırlarını tespit ettiler. serbest bırakıldıktan bir süre sonra timur hanın vefat etmesi (1405) üzerine çıkan karışıklıklardan istifadeyle, ülkelerine döndüler. bir süre devam eden iki sultanın dostluğu, bir yaylak meselesinden dolayı bozuldu (1410). yapılan savaş neticesinde ahmed celayir’i esir alan kara yusuf, onu çocukları ile birlikte öldürttü. bağdat’ta şah mahmud adında bir çocuk, celâyirli tahtına geçirildi ise de karakoyunlular, bağdat’ı da ele geçirip celâyirli hâkimiyetini ortadan kaldırdılar (1411). celâyirlilerin bir kolu, irak-ı arap’ta bir müddet hükümran olduysa da, karakoyunlu istilası neticesi, hayatiyetleri sona erdi (1432).

celâyirliler döneminde, ilhanlı istilası sırasında yakılıp yıkılan bağdat, yeniden imar edildi. yapılan güzel eserlerle şehir, tekrar ilim merkezi olmaya başladı. emir hasan’ın başlattığı mircâniye medresesinin inşaatı, şeyh üveys zamanında tamamlandı. türk unsurlar, irak’ın her tarafına yayıldı. ülkede türkçe, arapça’dan sonra ikinci dil oldu. şairler ve edipler, celâyirli sarayında toplandılar. celâyirli idarî teşkilâtı, devamı oldukları ilhanlıların idarî teşkilatının aynısı idi.