menteseogulları beyligi

güneybatı anadolu’da kurulan bir türk beyliği. merkezi, bugünkü muğla vilâyeti olan bu beyliğin hâkimiyeti, on üçüncü yüzyılın ortalarından on beşinci yüzyılın başlarına kadar devam etti.
anadolu’ya bütünüyle sahip olup, askerî ve siyasî hâkimiyetlerini iskân siyasetiyle de pekiştirmek isteyen selçuklular; gazâ akınları için, moğol zulmünden kaçan türk boylarını batıya yerleştiriyorlardı. menteşe beyin kumandasındaki türkler de, bizanslıların karya, osmanlılar’ın menteşe eli dedikleri, bugün muğla denilen bölgeye yerleştirildi. bu arada moğol tesiriyle selçuklu devleti nüfuzunun günden güne azalması, uçlardaki türk unsurlara, geniş bir hareket serbestisi vermekteydi. nitekim, menteşe bey idaresindeki türkmenler de, 1261’den sonra muğla çevresinde fetihlere girişerek, bölgeye daha sağlam bir şekilde yerleşmeye başladılar. 1278 yılında, bizans imparatoru mihail-viii’in oğlu andronikos, muğla’yı büyük bir ordu ile kuşattı ise de alamadı. aydın ve güzelhisar kalelerini tahkim edip geri döndü. onun dönüşü ile harekete geçen menteşe bey, kısa sürede aydın ile güzelhisar’ı zaptetti (1282). böylece türkler, menderes havzasına tamamen hâkim oldular.

on üçüncü yüzyılın ikinci yarısından sonra başlayan hâkimiyetleri, antalya’nın alakır çayı batısından itibaren; fenike, kaş, bütün muğla, çameli, acıpayam, tavas, bozdoğan ve çine’ye kadar yayıldı. donanmaya sahip olan beylik, akdeniz ve ege denizinde faaliyetlerde bulundu.

1282 yılından sonra vuku bulan olaylarda, menteşe beyin adına rastlanmamaktadır. bu durumda onun, 1282 yılı sonunda veya 1283’te vefat ettiği sanılmaktadır. meğri yakınlarında bulunan türbesinde medfundur. menteşe beyden sonra, yerine oğlu mesud bey geçti. saltanat değişikliğinden faydalanmak isteyen bizanslılar, tekrar karya üzerine sefere kalkıştılarsa da muvaffak olamadılar. bizanslıları bozguna uğratan mesud bey, güçlü donanmasıyla rodos adasına çıkartma yaptı. 1300’de yapılan çıkartma ile rodos adasının türkler tarafından fethi, papalığı harekete geçirdi. papa beşinci kleman ile fransa kralı güzel filip’in teşvik ve yardımları üzerine, hıristiyanlığın korsan, tarikat mensubu sen jan şövalyeleri, rodos’a hücum ettiler. 1310 yılında başlayan sen jan şövalyelerinin hücumu, 1314 yılında rodos’un işgaline kadar devam etti. mesud bey, 1320’den önce vefat edince, yerine oğlu şücâüddin orhan bey geçti.

şücâüddin bey de, 1320’de rodos adasına sefer tertip edip, adayı işgalden kurtarmak istedi, fakat muvaffak olamadı. 1340’larda vefat ettiği tahmin edilen şücâüddin orhan bey’in yerine oğlu ibrahim bey geçti.

ibrahim bey, latin haçlılarının işgaline uğrayan izmir’i kurtarmak için, 1344’te aydınoğlu umur bey’e yardım etti. menteşe donanması, latinleri devamlı taciz etti. menteşe ve venedik donanmasının mücadelesi, 1355 antlaşmasına kadar sürdü. ibrahim beyin 1360’larda vefatıyla menteşeoğulları beyliği, mûsâ, mehmed ve ahmed adlarındaki üç oğlu arasında taksim olunarak idare edildi.

osmanlı devleti’nin anadolu ve rumeli’nde genişleyip büyümesiyle, menteşeoğulları beyliği toprakları da, yıldırım bayezid hanın, 1390 anadolu seferi sonunda osmanlı hâkimiyetine geçti ve 1402 ankara savaşı’na kadar osmanlı hâkimiyetinde kaldı.

timur han, anadolu beylerine eski yerlerini iade ettiğinde, ibrahim beyin oğlu ilyas beye de menteşe’yi verip, emir tayin etti. 1402-1413 yılları arasındaki fetret devrinden sonra, menteşeoğulları ailesi, 1414 yılında osmanlı sultanı çelebi mehmed hanın yüksek hâkimiyetini tanıdı. menteşe toprakları, 1424 yılında, bütünüyle osmanlı devletine katıldı.

anadolu’nun güneybatısında iki yüz yıla yakın hakim olan menteşeoğullarına ait kültür ve sanat eserleri, hâlâ mevcuttur. bölgede cami, medrese, türbe ve diğer sosyal müesseseler inşa eden menteşe beyliğinin milas, muğla, beçin ve balat şehirlerinde, zamanına göre fakülte derecesinde, yüksek vasıflı medreseleri vardı. ilyas beyin, 1404 yılında balat’ta yaptırdığı cami, türk sanat eserlerinin nadide numunelerindendir. ilyas bey adına ilyâsiye fi’t-tıb adında bir tıp kitabı, mehmed bey oğlu mahmud çelebi adına da bâznâme adında avcılığa dâir bir kitap, farsça’dan tercüme edildi.

menteşe beyleri, ilme, âlimlere çok değer verip, himaye ederlerdi. mevlânâ celâleddîn-i rûmî’nin torunlarından ulu ârif beye hürmet gösterip; mevlevîliğin, bölgelerinde yayılmasına müsaade ettiler.

menteşeoğullarının, devrin diğer anadolu beyliklerinden ayrı, güçlü bir donanması vardı. mısır’daki memlûklar, frenklere karşı anadolu’dan yardım isteyince, menteşeoğulları, iki yüz kadırga gönderme vaadinde bulundular. bu durum, menteşeoğullarının, denizlerdeki güç ve seviyelerini göstermesi bakımından önemlidir. menteşeoğulları, akdeniz ve ege’de, korsanlara karşı devamlı mücadele etmişlerdir.