dilmaçoğulları beyligi

doğu anadolu’da erzen ve bitlis’te, 1085-1192 yılları arasında hüküm sürmüş olan bir türk beyliği.
kurucusu olan dilmaçoğlu mehmed bey, malazgirt savaşı’ndan sonra, diğer türk beyleri gibi, anadolu’ya akınlarda bulundu. 1085 senesinde diyarbakır alındıktan sonra, bitlis ve ahlat da selçuklu kuvvetleri tarafından fethedilmişti. bitlis ve havalisi dilmaçoğlu mehmed beyin idaresine bırakıldı ve kendisine timar olarak verildi. bir süre sonra bu bölgede beyliğini kuran mehmed beyin ölüm tarihi bilinmemektedir.

mehmed beyin yerine toğan arslan geçti. toğan arslan önce, türkiye selçuklu sultanı birinci kılıç arslan’a, onun ölümünden sonra da sökmenliler’e bağlandı. toğan arslan, meyyâfârıkîn’e (silvan) bağlı yirmi beş köyü ele geçirince, ibrahim sökmen’in idaresinin zayıflığından faydalanarak, bağımsızlığını ilan etti. fakat bu hâl uzun sürmedi. daha sonra artuklular’a bağlanan toğan arslan, ilgâzi ile birlikte, haçlılara ve gürcülere karşı savaştı.

toğan’ın artuklulara bağlanması, sökmenli beyi ibrahim’i kızdırdı. neticede, dilmaçoğulları üzerine, 1124 yılında sefere çıkarak, bitlis’i muhasara altına aldı. fakat, başarı elde edemedi.

musul atabegi imâdeddin zengî’nin ordusuna 10.000 dînâr haraç ödeyerek, ülkesini tahrip olmaktan kurtaran ve 1134 veya 1137 senesinde öldüğü rivayet edilen toğan arslan’ın yerine oğlu hüsâmüddevle kurtî geçti. o da babası gibi artuklular ile birlikte gürcülere karşı yapılan seferlere katıldı. 1130 senesinde dovin’i zaptetti. bir sene sonra gürcü kralı ivane, anadolu’ya saldırdı ise de, hüsâmüddevle tarafından hezimete uğratıldı. hısn-ı keyfâ artukluları beyi rükneddin davud’un saldırısı üzerine, kurtî, mardin’e giderek yine artuklulardan timurtaş’ın himayesine girdi. 1143 senesinde ölünce, yerine kardeşi yâkut arslan geçti. ancak, yâkut arslan da kısa bir süre sonra öldü ve yerine kardeşi fahreddin devletşah, idareyi eline aldı.

1161 senesinde, gürcistan üzerine yapılan seferlere katıldı. bu seferden sonra, artuklularla danişmendliler arasında çıkan savaşta, devletşah, artukluların yanında yer aldı. bir süre sonra devletşah ile mardin artuklu beyi necmeddin alp arasında anlaşmazlık çıktı. devletşah, artuklu hükümdarına karşı koyamayacağını anlayınca, 1168 yılında meyyâfârıkîn’e kadar giderek, itaatini bildirdi ve çıkması muhtemel bir savaşın önüne geçti. devletşah, 1192 senesinde öldü. aynı sene içinde, ahlat emîri begtimur, dilmaçoğullarının merkezi bitlis’i ele geçirdi.

bundan sonra dilmaçoğulları beyliği, siyasî ve askerî bir varlık gösterememesine rağmen erzen ve havalisinde 1394’e kadar varlığını korudu. bu tarihte, akkoyunlular tarafından tamamen ortadan kaldırıldı.