gaspirali ismail bey

gazeteci, yazar ve siyaset adamı. 1851 senesinde kırım’da, bahçesaray’ın gaspıra köyünde doğdu. ilk tahsîlini bahçesaray’da yaptı; ortaokulu, akmescit’teki rus ortaokulunda okudu ve daha sonra veronej’deki rus askerî okuluna devâm etti. bu okuldan moskova askerî okuluna nakledildi. buradaki panislavizme tepki duyarak türkçülük fikrine yöneldi. okuldan da ayrıldı. bir sene bahçesaray ve yalta’da öğretmenlik yaptı. 1872’de paris’e gitti. 1874’te istanbul’a geldi. subay olmak istedi. bu mümkün olmayınca, 1875’te tekrar kırım’a döndü.
kırım’da yazı hayatına başladı. 1878’de bahçesaray belediye reisliğine seçildi. 1879’da gazete çıkarma teşebbüsünde bulundu. bu teşebbüsüne rusya hükümetince izin verilmeyince, rusya müslümanları isimli eserini, akmescit’te rusça yayınlanan tavrida gazetesi’nde tefrika ettirdi. 1881 senesinde tonguç isimli bir dergi çıkardı. iki yıl sonra tercümân-ı ahvâl-i zaman gazetesi’ni (1883-1918) neşretti. bu gazete, ismâil bey’in fikrî ve siyâsî görüşünün ağırlık yönü olan, dil birliği dâvâsını savunuyordu.

eğitim meseleleriyle de ilgilenen ismâil bey, rusya’daki türklerin kolay okuyup yazmalarını sağlamak için “usûl-i cedîd” denilen bir usûl geliştirdi. bu arada türkistan’a, mısır’a, hindistan’a giderek buralardaki müslümanları uyandırmaya çalıştı. 1909’da istanbul’a geldi. büyük ilgi gördü. ittihatçıların türkçü kanadınca teklif edilen âyân âzâlığını kabul etmedi. hayâtının sonuna kadar gazetesinin başında kaldı. kızı şefika’nın idâresinde âlem-i nisvân’ı (kadın dergisi), 1906’da kahkaha mîzah dergisini çıkardı. 1914 senesinde vefât etti.

ismâil bey, fikrî bakımdan nâmık kemâl, ziyâ paşa ve şinâsi’nin fikirlerini benimsemiş; dînî yönden, meşhur reformcu, mısır mason locası başkanı cemâleddîn efgânî’nin tesirinde kalmıştır.

dilde ve fikirde birlik, imâil bey’in temel görüşüydü. rusya türklerinin, varlıklarını korumaları için, ortak bir yazı diline sâhip olmaları tezini, ortak hareketin ancak bu birlik sağlandıktan sonra gerçekleşebileceği fikrini, hayâtı boyunca savunmuş ve bunun için çalışmıştır.