yunus nadi bey e arabuluculuk yaptırılıyor

nutuk’tan...

efendiler, ali rıza paşa kabinesi’nin iktidar mevkiine geçtiğinin beşinci gününe geldik. hâlâ anlaşamıyoruz. memleketin istanbul ile olan resmî haberleşme ve ilişkileri hâlâ kesilmiş olarak sürüp gidiyor. sadrazam paşa hazretleri, tekliflerimize cevap vermiyor ve hiçbir vakit vermemiş olduğunu göreceksiniz. kabineden hiç kimse bizimle görüşmek istemiyor.

bu gün, yani 6 ekim 1919 günü, yunus nadi bey arkadaşımız, harbiye nâzırı olan cemal paşa’yı, daveti üzerine makamında ziyarete gitmiş. cemal paşa, yunus nadi bey’e durumdan özellikle hükûmetle hey’et-i temsiliye arasında daha bir anlaşma olmadığından söz etmiş ve anlaşıldığına göre, bizi haksız göstermiş; kendilerinin her şeyi kabul ve uygulamaya hazır bulunduklarını anlatmış. her halde anlaşmazlık çıkaran ve bunda direnen tarafın hey’et-i temsiliye olduğunu söylemiş. öyle anlaşılıyor ki, yunus nadi bey’in bizimle olan şahsî dostluğuna dayanarak, tarafları uzlaştırmak için arabuluculuk yapmasını teklif etmiş olacak.

yunus nadi bey, bu aracılık teklifini sevinerek kabul etmiş. yalnız, yunus nadi bey’in, cemal paşa’nın verdiği bilgileri sağlam ve gerçek olarak kabullendiği ve durumu ona göre değerlendirdiği, şimdi sözünü edeceğim telgrafının ifadesinden anlaşılmaktaydı.

yunus nadi bey’le telgraf başında yapılmış olan bu görüşmemiz, yeni kabine ile bizi, görünüşte de olsa, uzlaşmaya yöneltme bakımından önemlidir. bu sebeple, müsaade buyurursanız biraz açıklayacağım.

harbiye nâzırı paşa’nın beni telgraf başına davet ettiğini haber verdiler. zaten dairemizde bulunan makine başına gittim.

istanbul- «harbiye telgrafhanesi, yunus nadi bey zâtıdevletinizle görüşmek istiyor efendim», denildikten sonra; «harbiye telgrafhanesinde makine başında hazırım» dendi.

«hazır olan kimdir?» dedim.

telgrafçı-»yunus nadi bey ve yanında nâzır paşa’nın yaveri cevat rifat bey vardır efendim. nâzır paşa’yı istediler mi, yoksa...» açıklamasında bulundu.

«— kendileriyle şimdi görüşürüz. yalnız, beni telgrafa davet ettikleri zaman nâzır paşa istiyor» demişlerdi.» davet eden nâzır paşa mıdır, yoksa zâtıâlîleri mi?»

yunus nadi bey- «nâzır paşa’nın müsaadesiyle ve yaveri vasıtasıyla, harbiye merkezinden zâtıdevletlerini aradık. bu yüzden yanlış anlaşıldı efendim,» dedi.

ben - «teşekkür ederim. buyurun», dedim.

bunun üzerine yunus nadi bey’in sözleri alınmaya başlandı. yunus nadi bey, düşüncelerine şöyle bir giriş yaptı: «millî iradenin, millet hâkimiyetini etkili kılmasının olumlu bir sonucu olarak meydana gelen değişiklik üzerine, burada kurulan hükûmetle, millî teşkilât arasında uyumlu bir birliğin sağlanmasının gecikmeyeceğine hükmetmiştim. yaptığım soruşturmadan sonra, daha bir iki noktada anlaşmazlık bulunduğunu anladım. bu uyumun kurulmasındaki gecikme içte ve dışta iyi olmayacağı için, bazı hususları arz etmeyi bir görev saydım.»

ondan sonra, şimdi özetleyeceğim noktalarla ilgili bilgi ve düşüncelerini, ilk konu olarak belirttiler.

1 — ferit paşa kabinesi’nde bulunmuş olan bazı şahısların, bu kabinede yer aldıkları için kötü gözle görülmelerinin doğru olmadığını, abuk paşa (ahmet abuk paşa)’nın ferit paşa kabinesi’nin düşmesinde rol oynadığını;
2 — rıza paşa hükûmeti’nin bir geçiş devresi hükûmeti olduğunu, süresinin meclis-i meb’usan seçiminin sonuna kadar devam edebileceğini;
3 — bugünkü hükûmetin, millî gaye ve isteklerinin hepsini yerinde bulma ve olumlu bir sonuca ulaşmasına da çalışma konusunda en ufak şüpheye yer vermemekte olduğunu, belirttiler ve;
4 — özellikle, cemal ve abuk paşa gibi kimselerin, hükûmette millî dâvanın birer temsilcisi ve kefili gibi kabul edilmelerinde kararsızlığa yer yoktur, hükmünü verdiler.
ikinci konu olarak da yunus nadi bey, şahıslarla ilgili noktaya dokundular. bunda bizimle tamamen aynı duyguda olmakla birlikte, «biraz ılımlı olma tavsiyesine cesaret edeceğim» dedi ve görüşünü, millî başarının uyandırdığı iyi etkilerin, bazılarında intikamcılıkla yorumlanarak lekelenmekten korunmanın önemli olduğu şeklinde belirtti.
yunus nadi bey, «bugünkü hükûmet üyeleri ile yaptığım temaslardan, hükûmetin, millî teşkilâtın isteklerinin yerine getirilmesinde kararlı olduğu anlaşılıyor» dedikten sonra şu bilgiyi verdi:

«harbiye nâzırı cemal paşa, bu gün yayınlanacak bildiride bu noktanın aslında yeterince açıklanmış olduğunu; ancak, bildiri, hükûmetin ağzından, resmî bir dille yazılmış olduğuna göre, her yön dikkate alınarak araya sıkıştırılmış göstermelik birkaç kelimeye önem verilmemesi gerektiğini söyledi.»
yunus nadi bey, yeni sadrazam ile hükûmetinin -her türlü yanlış anlaşılmayı gidermek için- millî teşkilâtın ileri gelenlerinin göstereceği bir hey’etle doğrudan doğruya temas kurma konusundaki samimî isteğini bildirdikten sonra, bütün düşüncelerini şu cümle ile özetledi : «bugün bendenizin en gerekli saydığım husus, bunalımın sona ermesi ve karmakarışık bir durumda sürüp gitmemesinden ibarettir» (belge: 133).
yunus nadi bey, bu konudaki düşüncelerimi beklediği için, ben de şu cevabı verdim :
sivas, 6.10.1919

yunus nadi beyefendi’ye
hey’et-i temsiliye’ce sadrazam paşa hazretleri’ne yapılan birinci ve ikinci derecedeki tekliflerle, kendisinin hey’etimize vermiş olduğu cevap ve özellikle bu cevabın son bölümleri bilmem tarafınızdan görülmüş müdür? söylediklerinizden ve yüksek düşüncelerinizden, bu yazıları görmemiş olduğunuza ve tekliflerimizin zâtıâlinize bunların nitelik ve samimiyetini tam olarak anlamamış olanlar tarafından anlatılmış bulunduğuna hükmediyoruz. bu nedenle, burada konunun esası üzerinde bir tartışmaya girmeyi müşkül görüyoruz. yalnız, şahsî olan yüksek düşüncelerinizdeki bazı noktaları aydınlatmak maksadıyla, aşağıda, sırayla açıklamalar yapılmıştır.

yeni kabine ile millî teşkilâtımız arasında uyumlu bir birlik kurulmasının gecikmeyeceği yargısına biz de varmıştık. bu gecikmenin sebebini bizde değil, yeni kabinenin dört gündür göstermekte olduğu kararsız tavırda aramak gerekir. yeni kabine, bize aramızda bir anlaşmazlık olduğunu da bildirmemiştir. yeni kabinede, yerlerinde bırakılan eski nazırların namuslarından şüphe etmemekle birlikte, eski kabinenin ağır suç sayılacak işlerine bilerek veya bilmeyerek katılmış olmaları göz önünde tutulacak önemli bir noktadır. abuk paşa’nın kabinenin düşmesinde oynamış olduğu rol bizce bilinmemektedir. biz, sonucu sağlayan gücü pek iyi biliriz. bizim maksadımız, bu hükûmeti, sanıldığı gibi bir geçiş devresi hükûmeti olarak kabul etmek değildir. aksine, milletin kaderi üzerinde karar verecek ve barışı yapacak en önemli bir hey’et olabilmesini dileriz. milletimizin ana çıkarları açısından, yabancıların bizce hiç önemi yoktur. biz, davranışlarımızı yabancıların dedikodusuna uydurma güçsüzlüğünü reddetmiş olanlardanız. iç ve dış durumu bütün açıklığı ile biliyoruz. attığımız adım tesadüflere bağlı değildir, derin düşüncelere, sağlam temellere, bütün milletin düzenli bir teşkilâta bağlı gerçek kuvvetine ve irade gücüne dayanmaktadır.

millet, egemenliğini bütün anlamıyla bütün dünyaya tanıttırmaya kesin olarak karar vermiştir. bunun için de her yerde, her türlü tedbir alınmıştır. bugünkü hükûmetin millî dâvâ ve istekleri olumlu karşılamasını ve olumlu bir sonuca bağlamaya çalışmasını bekleriz. çünkü, başka türlü iktidarda kalamaz. abuk paşa’yı bilmiyoruz. ancak, cemal paşa’dan millî teşkilâtımızın temsilcisi olmaktan başka bir şey beklemeyiz.

(efendiler, şunu belirtmeliyim ki, cemal paşa bizim temsilcimiz değildi. kendisine böyle bir mevki ve görevin verilmiş olması, sizce bilinen tutumundan dolayı doğru da değildi. ancak, yunus nadi bey’in telgrafında, cemal paşa’nın temsilci gibi kabul edilmesinde şüpheye gerek yoktur denilmiş olmasından, cemal paşa’nın bunu istediği kanısına varılmış ve bu görev kendisine bir oldubitti halinde verilmiştir.)

cemal paşa nâzır olur olmaz, kendilerinin herkesten önce bizimle ilişki kurup gerçek durumu anlayacağını ve ona göre hükûmetle millî teşkilâtın görüşlerini birleştirmeye çalışacağını umuyorduk. oysa, daha böyle bir temastan kaçındığı görülüyor.

bizim yeni kabineye karşı ileri sürdüğümüz teklif ve istekler, şahsî ve keyfî olmayıp, bütün iller ve bağımsız sancaklarla bunlara bağlı yerlerin, beş kolordu komutanının ve millî teşkilâta bağlılık gösteren yüksek dereceli memurların hey’et-i temsiliyemize bildirmiş oldukları tekliflerin, hey’et-i temsiliye’mizce, hükûmeti mümkün olduğu kadar güç bir duruma sokmama düşüncesi ile yapılmış özetinin özeti durumundaki bir sonucundan ibarettir.

bu teklif ve isteklerde sandığınız ve belirttiğiniz sakıncalar da yoktur. hükûmet, hey’et-i temsiliye’mizle samimî ve ciddî ilişki ve görüşmelerde bulunduğu takdirde, ileri sürülmüş olan istek ve tekliflerin hükûmetçe uygulanabilecek şekil ve zamanını kararlaştırmaya hiçbir engel bulunmamaktadır.

yalnız, sadrazam paşa’nın, hey’et-i temsiliye’mize 4 ekimde cevap olarak gönderdiği telgrafındaki son paragraflar dikkati çeker niteliktedir. eğer meşru olan millî teşkilâtımız ile bunun yönetimini elinde bulunduranları, gayrimeşru ve kanun dışı tanıma zihniyeti devam ettirilecekse, hiçbir uyuşma imkânı bulunamayacağına şüphe yoktur.

bugün yayınlanacağını bildirdiğiniz bildiride, her ne sebeple olursa olsun, millî teşkilât ve mücadelemiz hakkında eleştirici bir dil kullanıldığı takdirde, hattâ bu tutum önemsiz birkaç kelimeden ibaret kalsa bile, tarafımızdan her türlü anlaşma imkânı ortadan kaldırılmış sayılacaktır. zaten istanbul hükûmeti, hey’et-i temsiliye ile iyiden iyiye anlaşmadıkça, bildirisi hiçbir yerden alınmayacaktır. belki, yalnızca istanbul bunun dışında kalabilir.

hey’et-i temsiliye’miz bütün iller ile bağımsız sancaklar adına kendi bölgelerinde milletin genel oyları ile seçilmiş temsilcilerinin oluşturduğu erzurum ve sivas’ta toplanan genel kongreler tarafından kararlaştırılmış ve seçilmiş bulunan meşru bir millî teşekküldür.

temsil yeteneği ve kudreti de fiilî çalışmaları ile ortadadır. meclis-i meb’usan’ın toplanıp da fiilen denetleme görevine başlayacağı güne kadar, hey’et-i temsiliye’nin millet ve memleketin kaderi ile ilgilenmesi zarurîdir. hükûmetin, hey’etimizle samîmî temas ve ilişkisi, elbette kendi mevki ve kuvvetini güçlendirecektir. ayrı ayrı yönlerde yüründüğü takdirde, bunun memleket ve millet çıkarları için sakıncalar doğuracağı tabiîdir.

biz, bugünkü kabinede, varlıkları memleket ve millet için özellikle yararlı olacağına inandığımız bazı kimselerin, daha önce olduğu gibi, birer birer kabineden çıkarılması şeklindeki son moda kabine taktiklerine uğradıklarını görmek istemeyiz (efendiler bu dediğimizin çıktığını göreceksiniz). sivas’ta toplanmış bulunan hey’et-i temsiliye, bizzat ve doğrudan doğruya hükûmetle en samimî temas ve ilişkide bulunmaya hazır ve isteklidir.

bu görevi başkalarına vermek yetkisine sahip değildir. hükûmetle tam bir anlaşma gerçekleştiği takdirde, temasın kolay ve güvenilir olabilmesi için daha başka çareler de düşünülebilir.

özet olarak, karışık duruma bir an önce son verilmesi, öncelikle, hükûmetin kendisine arz ve teklif ettiğimiz şekildeki bir bildirisinin, göstermelik kelimelerle değil, samimî bir dil ile yayınlanması ve öteki tekliflerin olumlu karşılanıp yerine getirileceği konusunda, sadrazamlığın, arz ettiğimiz hususlara doğrudan doğruya cevap vermesiyle mümkün olacaktır.

yoksa, refik halit bey tarafından hâlâ telgraflarımız ve bildirilerimiz kontrol edilir, çalınır ve alıkonulurken, hükûmetin samimiyetinden söz edilmesi, bize pek garip geliyor.

hükûmet, bu kararsız durumunda birkaç gün daha devam edecek olursa, millet gözünde daha pek kazanamadığı güven ve itimadın büsbütün kaybolmasına yol açacaktır. her yerden aldığımız telgraflarda, yeni hükûmetin güvenilir olup olmadığına dair sorular sorulmaktadır. saygılarımı arz ederim kardeşim.

mustafa kemal

efendiler, yunus nadi bey, verdiğim bilgiler ve yaptığım açıklamalardan gerçek durumu anladı. bizimle haberleşmenin devamına gerek görmedi.
aksine, yeni hükûmeti ve özellikle cemal paşa’yı uyarmaya çalışmış... gerçekten, açıklayacağım üzere, görünüşte de olsa, bir anlaşma durumu ve manzarası ortaya çıktı.

efendiler, 6 ekim 1919 günü de geçti. biz eldeki tedbirlerin önemle ve dikkatle yürütülmesi gereğini bir genelge ile emrettik (belge: 134).

efendiler, yunus nadi bey’le haberleşmemizin ertesi günü, nihayet, sadrazamdan cevap değil, fakat cemal paşa’dan şu telgrafı aldık:
harbiye 7.10.1019
saat 12.07
mustafa kemal paşa hazretleri’ne

devamı için:

(bkz: cemal paşa söz veriyor)