amerikan mandası için propagandalar

nutuk’tan...

bundan sonra, 8 eylül toplantısında sözünü ettiğim muhtıra ele alındı. bu muhtırada başlıca amerikan mandası üzerinde duruluyordu.

o günlerde, istanbul’dan gelen bazı kimseler amerikalı mister brown (bravn) adında bir gazeteciyi de sivas’a getirmişlerdi.

bu konu üzerinde kongrede geçen görüşmelere yer vermeden önce, yüksek hey’etinizi yeterince aydınlatabilmek için, bazı, ön bilgiler arz edeyim. bu bilgiler, erzurum’dan beri başlayan bazı haberleşmelerden daha iyi anlaşılacağı için, onları olduğu gibi sunacağım:

güvenlikle ilgili ve çok ivedi amasya, 25/26.7.1919

erzurum’da 3’üncü ordu müfettişliği kurmay başkanlığı’na

1 — mustafa kemal paşa’ya özel: bu gün 25 temmuz 1919 akşamı bekir sami beyefendi amasya’ya geldiler. kendileri ile uzunca bir süre görüşmek şerefine eriştim. mustafa kemal paşa’ya ve rauf beyefendi’ye saygılarını sunarlar. kendisi aşağıdaki düşüncelerini arz etmekliğimi rica etmiştir.

2 — bağımsızlık, elbette istenir ve tercih edilir. ancak, tam bağımsızlık istediğimiz takdirde, vatanın birçok parçalara ayrılacağı kesin ve şüphesizdir. şu halde, iki üç ili içine almaktan ibaret olacak bağımsızlığa, vatanımızın bütünlüğünü garanti altına alacak yabancı bir devletin himayesi (mandaterlik) elbette tercih edilir. osmanlı ülkesinin tamamını içine alan meşruluğumuz ve dışarıdaki temsil hakkımız eskiden olduğu gibi devam etmek şartıyla, belirli süre için amerika mandasını istemeyi milletimiz için en yararlı bir çözüm şekli olarak kabul ediyorum. bu konuda amerika temsilcisiyle görüştüm. birkaç kişinin değil, bütün bir milletin sesini amerika’ya duyurmak gerektiğini söyledi ve aşağıdaki şartlar çerçevesinde wi1son’a, senato’ya ve amerikan kongresi’ne başvurulmasını teklif etti :
a) âdil bir hükûmetin kurulması,
b) öğretim ve eğitimin yayılması ve genelleştirilmesi,
c) din ve mezhep hürriyetinin sağlanması,
d) gizli anlaşmaların kaldırılması,
e) bütün osmanlı ülkesini sınırları içine alacak şekilde, amerikan hükûmeti’nin bizi kumandası altına almayı kabul etmesi.

3 — bundan başka kongremizin seçeceği bir hey’eti, amerika’ya bir zırhlı ile göndermeyi de temsilci üzerine almıştır.

4 — bekir sami bey, daha bir iki gün buralarda kalacağından, her türlü emir ve talimatın benim aracılığımla gönderilmesini, özellikle sivas kongresi’nin ne zaman toplanacağının ve kendilerinin o güne kadar nerede beklemesinin uygun olacağının bildirilmesini istirham eylemekte olduğu.

5’inci kafkas tümeni
komutan vekili
arif

şifre
ivedi ve kişiye özel erzurum
196
amasya’da 5’inci tümen komutanlığı’na

1 — şimdi amasya’da bulunan eski vali bekir sami beyefendi’ye özel: zâtıâlîlerinin telgrafından çok yararlandık. toplanmış bulunan vilâyât-ı şarkiye kongresi hemen her tarafta kendi memleketleri halkınca etkili, hatırı sayılır ve söz sahibi olarak tanınmış kimselerden kurulmuş yetkili bir hey’et durumundadır. bu kongrede, şimdiye kadar yapılan görüşmelerde, devlet ve milletin istiklâlinin bölünmezliği ısrarla savunulmaktadır. bu bakımdan, bizce de daha şartları ve niteliği belirsiz olan bir amerika mandaterliğinden kongrede doğrudan doğruya söz edilmesi pek sakıncalı olacağından, zâtıâlîlerinin istanbul’da temasta bulunduğu kimselerle yaptığı görüşmelere dayanarak aşağıdaki noktaların açıklanmasını ve bizleri hemen aydınlatmanızı özellikle rica ederiz. bundan önce de doğrudan doğruya istanbul’dan gelen bu konudaki bilgiler şüpheli görüldüğünden, aynı esaslar çerçevesinde açıklama istendiği gibi, 21 temmuz 1919 tarihinde sivas’ta refet bey vasıtasıyla istanbul’dan alınan bilgilerde de yine şüpheli noktalar bulunduğundan, oradan da şartlar hakkında kestirmeden açıklama istenmiştir.
a) tam bağımsızlık istendiği takdirde, vatanın birçok parçalara ayrılacağı kesin ve şüphesizdir, buyuruluyor. bu görüşün kaynağı nedir?
b) vatanın bütünlüğünden maksat, memleketin bütünlüğü mü, yoksa hâkimiyet hakları mıdır?
c) osmanlı ülkesinin tamamını içine alan meşruluğumuz ve dışarıdaki temsil edilme hakkımız eskiden olduğu gibi devam etmek şartiyle mandaterlik istemeyi en yararlı bir çözüm olarak kabul buyuruyorsunuz. ancak, temsilcinin ileri sürdüğünü bildirdiğiniz maddeler ile bu şekil biribiri ile çelişmiş görünüyor. çünkü, meşruluğumuz eskiden olduğu gibi devam ettiği takdirde, hükûmet, yasama gücünün güvenine sahip ve denetimine tâbî bir hey’etten ibaret olur ki, artık bu hey’etin kuruluşunda amerika’nın müdahalesi ve etkisi olamaz. bu durumda ya meşruluk devam edecektir ve amerika’dan âdil bir hükûmetin kurulmasını istemeye gerek yoktur. yahut da, istendiğine göre, meşruluğun devamı sözden ibaret kalır.
d) öğretim ve eğitimin yayılmasından ve genelleştirilmesinden maksat nedir? ilk anda hatırımıza gelen, memleketin her tarafında amerikan okullarının açılmasıdır. çünkü daha şimdiden yalnız sivas’ta yirmi beş kadar okul açmışlardır ki, yalnız bir tanesinde bin beş yüz kadar ermeni öğrenci vardır. bu durum karşısında osmanlı ve islâm öğretim ve eğitiminin yayılması ve genelleştirilmesi ile bu teşebbüs nasıl bağdaştırılacaktır.
e) din ve mezhep hürriyetinin sağlanması maddesi de önemlidir. patrikhanelerin imtiyazları devam ederken bunun farklı yanı ve anlamı nedir?
f) temsilcinin beşinci madde olarak sözünü ettiği bütün osmanlı ülkesinin sınırları ne demektir? yani savaştan önceki sınırlarımız mıdır? eğer bu deyim içinde suriye ve irak da varsa, anadolu halkının arabistan adına mandaterlik isteğine hak ve yetkisi olabilir mi?
g) bugünkü hükûmetin politikası nedir? tevfik paşa neden londra’ya gitti? amerikalılar gibi ingilizlerin de ayrıca bir mandaterlik politikası güttükleri anlaşılıyor. aralarındaki fark nedir? hükûmet amerikan mandası için ne düşünüyor? yani buna eğilimli mi, yoksa isteksiz mi? amerikalılar neden ermenistan mandaterliğini bıraktılar? amerikalılar mandayı almaya ne dereceye kadar yatkın ve isteklidirler

2 — sivas kongresi’nin toplanması, erzurum kongresi’nin sonucuna bağlıdır. bununla ayrıca uğraşılmaktadır. yüksek şahsiyetlerinin bunu beklemek üzere ya tokat’ta yahut amasya’da bulunmaları uygundur. saygılarımızı sunarız.
mustafa kemal

güvenlikle ilgili
ivedi amasya, 30.7.1919
93
3’üncü ordu müfettişliği kurmay başkanlığı’na

1 — mustafa kemal paşa’ya özel; bekir sami bey’den alınan cevap aşağıda arz olunur:
a) tam bağımsızlık istendiği takdirde, vatanın birçok bölgeye ayrılacağı ve birkaç mandaya tâbi tutulacağımız dörtler komisyonu’nca kararlaştırılmıştır. bu bakımdan ve buna engel olmak için, amerikan temsilcisi, bir manda istemenin en uygun olacağını söylemiştir.
b) yalnız hâkimiyet hakları söz konusudur; yurt bütünlüğümüzün korunması temel ilkedir.
c) amerika’dan herhangi şekilde bir hükûmet istemeyeceğiz. amerika’ya âdil bir hükûmet kuracağımız konusunda güvence vereceğiz. anayasamızın hükümleri yürürlükte kalmak, hânedan’ın her türlü hüküm sürme haklarına dokunulmamak ve korunmak eskiden olduğu gibi dışarıda temsilcilerimiz bulunmak şartıyla, amerikan hükûmeti’nin mutluluğumuza ve gelişmemize yardımcı olmasını isteyeceğiz. isteyeceğimiz manda şekli budur.
d) öğretim ve eğitimin yayılmasından ve genelleştirilmesinden maksat amerikan okullarının köylerimize kadar girmesine izin vermek değil, millî ve islâmî öğretim ve eğitimi yaymaya ve genelleştirmeye çalışacağımız konusunda kendilerine söz vermekle birlikte yardımlarını istemektir. mandaterliği amerikan misyonerlerine değil amerikan hükûmeti’ne vermek istiyoruz.
e) din ve mezhep hürriyeti esasen dinî ve islâmî ilkelerimizin gereğidir; amerikan kamuoyu bu gerçeği bilmediği için, kendilerine bu konuda güvence vermek istiyoruz. temsilcinin sözünü ettiği sınırlar savaştan önceki sınırlarımızdır. suriye ve diğer memleketler üzerinde bizim mandaterlik isteğine yetkimiz olup olmaması kongrece çözülecek bir sorundur. esasen suriye ve irak’ta amerikan hey’etleri halk oyuna başvurdular. suriye ve filistin’de bağımsız bir arap hükûmeti kurulmasını istemekle birlikte, amerikan mandasını ötekilerden daha üstün tuttuklarını gösterdiler.
f) bugünkü hükûmet daha yeni kurulduğundan politikası belli değildir. ancak, daha önceki hükûmetlerin siyasetleri güçsüzlük ve itilâf kuvvetlerinin her emrine boyun eğmekti. tevfik paşa, londra’ya gitmeyerek ferit paşa ile geri dönmüştür. amerika, ermenistan hükûmeti belli olmadan yalnız oralarda dolaşan heyetlerinin verdiği raporlara göre, büyük bir ermenistan’ın kurulmasına maddî olarak imkân bulunmadığı görüşündedir. manda konusundaki ayrıntılı bir rapor posta ile gönderilmek üzeredir.
g) şimdilik tarafınızdan yapılacak tebligatı beklemek üzere tokat’ta bulunacağım. amasya ve tokat ile ilçelerde gerekli tebliğlerde bulunmakta ve bunların iyi sonuçlar vereceğini ümit etmekteyim. hepinize saygılarımı sunarım, efendim.
5’inci tümen komutanı
arif
şifre

kişiye özel erzurum, 1.8.1919
amasya’da 5’inci tümen komutanlığı’na

bu telgrafın hemen bekir sami beyefendi’ye ulaştırılması ve cevabının acele olarak alınması rica olunur.

bekir sami beyefendi’ye özel :
ilgi: 3.7.1919 amerikan mandası hakkındaki son açıklamalarınızı öğrendik. bu şartlara göre aslında korkulacak bir şey olmamak lâzım. bununla birlikte daha bir nokta hakkındaki yüksek görüşlerinizi de almak istiyoruz. lehimizde bu kadar elverişli şartlar ileri sürülmesine yatkın bulunacak olan amerikan hükûmeti, böyle bir mandaterliği kabul etmesine yani buna katlanmasına karşılık, amerika adına ne gibi yarar ve çıkarlar sağlamış olacaktır? bununla kendi hesaplarına elde edecekleri sonuç nedir? bu konudaki yüksek düşünce ve bilgilerinizle de bizi aydınlatmanızı acele bekleriz, efendim.
mustafa kemal
amasya, 3.8.1919

3’üncü ordu müfettişliği kurmay başkanlığı’na
bekir sami bey’den alınan cevap aşağıda arz olunur: mustafa kemal paşa’ya özel: amerikalılarla şimdiye kadar yapılan görüşmeler tabiatıyla hep özel bir şekilde olmuş ve sırf bir varsayımdan ibaret kalmış olduğu için, mandaterliklerin her iki tarafa yükleyeceği şartlar üzerinde durulmamıştır. mümkünse, hazırlıklara başlanarak sivas kongresi’nin bir an önce açılması gereğini özet olarak arz ederim.
kurmay yarbay
arif

mustafa kemal paşa hazretleri’ne

saygıdeğer efendim,
memleketin siyasî durumu en son kertesine geldi. kendimize bir yön çizebilmek için, türk milletinin zarını atıp olumlu bir durum alma zamanı ise geçmek üzere bulunuyor.
dış durum istanbul’da şöyle görünüyor:

fransa, italya, ingiltere, türkiye’nin mandaterlik meselesini amerikan senatosu’na resmen teklif etmiş olmakla birlikte, senato’nun bu teklifi kabul etmemesi için bütün güçlerini kullanıyorlar. taksimden pay kaçırmak elbette işlerine gelmiyor.

suriye’de aradığını bulamayan fransa, zararını türkiye’den kapatmak istiyor. italya namuslu bir emperyalist olduğundan, savaşa ancak anadolu’nun bölüşülmesinde pay almak için girdiğini açıktan açığa söylüyor. ingiltere’nin oyunu biraz daha incedir.

ingiltere, türk’ün birliğini, çağdaşlaşmasını, gerçek bir bağımsızlık kazanmasını, gelecekte bile istemiyor. yeni imkân ve görüşlerle tamamen çağdaş ve kuvvetli bir müslüman - türk hükûmeti başında hilâfet de olursa, ingiltere’nin elindeki müslüman esirleri için kötü bir örnek olur. ingiltere türkiye’yi bütünü ile ele geçirebilse, kafasını kolunu koparır, birkaç yılda sadık bir sömürge durumuna sokar. buna, memleketimizde en başta ve özellikle dinî sınıflar çoktan taraftardırlar. fakat bunu fransa ile dövüşmeden yapabilmek mümkün olamayacağından taraftar olamaz. fakat, türkiye’yi bütün olarak korumak gereği duyulursa, yani bölüşmenin büyük askerî fedakârlıklarla yapılabileceğini anlarsa, lâtinleri sokmamak için amerikan görüşünü tutar ve destekler. nitekim ingiliz siyasetçileri arasında zaten bu görüşe eğilimli olanlar vardır. morisson (morison) gibi ünlü kimseler amerika’nın türkiye’de manda kurmasını istiyorlar

başka bir çözüm yolu da, türkiye’yi trakya’dan, izmir’den, adana’dan, belki de trabzon’dan ve hele istanbul’dan yoksun bıraktıktan sonra, eski «kapitülasyon» ları ve boğulmaya mahkûm iç sınırlarıyla başbaşa bırakmak.

biz istanbulda, kendimiz için, bütün eski ve yeni türkiye sınırlarını içine almak üzere geçici bir amerikan mandasını «ehven-i şer» olarak görüyoruz. dayandığımız noktalar şunlardır:

1 — aramızda, hangi şartlar altında olursa olsun, hristiyan azınlıklar kalacaktır. bunlar hem osmanlı vatandaşı olma haklarından yararlanacaklar hem de dışarıda bir avrupa devletine dayanarak karışıklık çıkaracaklar, sürekli olarak müdahaleye yol açacaklar ve zaten göstermelikten ibaret olan bağımsızlığımızdan azınlıklar adına her yıl bir parça daha kaybedeceğiz.

güçlü bir hükûmet ve çağdaş bir idare kurulabilmesi için, patrikhanenin siyasî imtiyazları, azınlıkların kuvvetli devletler vasıtasıyla yaptıkları sürekli tehditler ortadan kalkmalıdır. küçük ve zayıf bir türkiye bunu başaramayacaktır.

2 — biribirini yok eden, çıkar sağlama, hırsızlık, macera ve şöhret için yaşayanların hırsını doyuran bu hükûmet anlayışı yerine, milletin refah ve kalkınmasını sağlayabilecek, halkı ve köyleri, sağlığı ve zihniyeti ile çağdaş bir halk durumuna getirebilecek bir hükûmet anlayış ve uygulamasına ihtiyacımız var. bunun için gerekli olan paraya uzmanlığa ve kudrete sahip değiliz. siyasî dış borçlar, siyasî esareti artırıyor. taraf tutma, cahillik ve çok konuşmaktan başka olumlu bir sonuç veren yeni bir hayat yaratamıyoruz.
bugünkü hükûmet, adamlarını takdir etmese bile, halkı ve halk hükûmeti kurulmasını yararlı gören filipin gibi vahşî bir memleketi, bugün kendi kendini 58 idareye muktedir çağdaş bir makine haline koyan amerika, bu konuda çok işimize geliyor. on beş, yirmi yıl sıkıntı çektikten sonra yeni bir türkiye’yi, her ferdi öğrenimi ve zihniyetiyle gerçek bağımsızlığı kafasında ve cebinde taşıyan bir türkiye’yi, ancak yeni dünyanın kabiliyeti yaratabilir.

3 — yabancı devletlerin türkiye üzerindeki rekabetlerini ve kuvvetlerini memleketimizden uzaklaştırabilecek bir yardımcıya ihtiyacımız var. bunu ancak avrupa dışında ve avrupa’dan daha güçlü bir elde bulabiliriz.

4 — bugünkü oldubittileri ortadan kaldırmak ve dâvâmızı sür’atle dünyaya karşı savunabilmek için, gerekli güce sahip bir devletin yardımını istemek lâzımdır. yayılma siyaseti güden avrupa’nın başvurduğu binbir yol ve alçakça siyasetine karşı böyle bir vekil olarak amerika’yı kendimize kazanarak ortaya atabilirsek, doğu meselesi’ni de türk meselesi’ni de gelecek için kendimiz çözümlemiş olacağız.

bu sebeplerden dolayı, bir an önce istememiz gereken amerikan mandası da, elbette sakıncasız değildir. haysiyetimizden epeyce fedakârlık etmek mecburiyetinde bulunuyoruz. yalnız, bazılarının düşündüğü gibi, amerika’nın resmî sıfatında dinî eğilim ve taraf tutma yoktur. hristiyanlara para verecek misyoner kadın amerika’sı, amerika’nın yönetim mekanizmasında bir yer tutmaz. amerika’nın yönetim mekanizması dinsiz ve milliyetsizdir. o, türlü cins ve mezhepten insanları çok uyumlu ve kaynaşmış olarak bir arada tutmanın yolunu biliyor.

amerika, doğu’da mandaterlik yapmak avrupa’da başına dert açmak niyetinde değildir. fakat onların onur meselesi yaptıkları şey, yöntemleri ve idealleri ile avrupa’dan daha üstün bir millet olmak iddiasıdır. bir millet içtenlikle amerikan milletine başvurursa, avrupa’ya, girdikleri memleket ve milletin yararına nasıl bir idare kurduklarını göstermek isterler.

amerikan resmî mahfillerinin önemli şahsiyetleri arasında epey lehimize bir hava oluştu. istanbul’a ermeni dostu olarak gelen birçok hatırı sayılı amerikalı, türk dostu ve türk propagandacısı olarak döndüler.

bu akımı temsil eden resmî ve gayrî resmî amerikan görüşünün altında yatan gizli düşünce şudur: türkiye’yi parçalamamak, eski sınırları içinde bir bütün halinde olduğu gibi korumak şartıyla genel ve tek bir mandaya bağlamak. suriye, amerikan komisyonu orada iken, genel bir kongre toplayarak amerika’yı istemiştir. suriye’nin bu isteği amerika’da çok iyi karşılanmıştır.

amerika, bizim topraklarımız üzerinde ermenistan kurmaya niyetli görünmüyor. eğer mandayı alırlarsa, bütün milletleri eşit şartlar altında bir memleket evlâdı olarak kabul edip alacaklarını önemli çevrelerden haber aldım.

ne var ki, avrupa, mutlaka bir ermenistan meselesi ortaya çıkarmak -özellikle ingiltere- ermenilere tavizler vermek istiyor. amerikan kamuoyunda zulüm görmüş ermeniler adına bir oyun oynamaya çalışıyor. avrupa korkusu bizim fikir adamlarını düşündürüyor. reşat hikmet bey gibi, câmi bey gibi, hattâ millî birliğe şekil veren diplomatlarımızın, ermeni meselesi için bir çözüm yolu tavsiyeleri var. resmen size yazılıyor.

çok tehlikeli anlar geçiriyoruz. anadolu’daki mücadeleyi dikkat ve sevgiyle izleyen bir amerika var. hükûmet ve ingilizler, bunun hristiyanları öldürmek, ittihatçıları getirmek için yapılan bir hareket olduğu düşüncesini amerika’ya elbirliği ile benimsetmeye çalışıyorlar.

her an bu millî mücadele’yi durdurmak için kuvvet gönderilmesi tasarlanıyor; bunun için ingilizleri kandırmaya çalışıyorlar. millî mücadele sür’atle ve olumlu isteklerle kendini ortaya koyarsa ve hristiyan düşmanlığı gibi bir rengi de olmazsa amerika’da hemen destek bulacağını yine çok önemli çevreler garanti ediyorlar.

sivas kongresi toplanıncaya kadar, amerikan komisyonunu alıkoymaya çalışıyoruz. hattâ, kongreye amerikalı bir gazeteci göndermeyi de belki başarabileceğiz.

işte bütün bunlar karşısında, dâvâmızda bize yardımcı olabilmesi için, bu fırsat dakikalarım kaybetmeden, bölüşülme ve çözülme korkusu karşısında, kendimizi amerika’ya başvurmaya mecbur görüyoruz vâsıf bey kardeşimizle bu hususta birleştiğimiz noktaları kendisi de ayrıca yazacaktır.

türkiye’yi azim ve irade sahibi geniş görüşlü bir iki kişi belki kurtarabilir. macera ve boğuşma devri artık geçmiştir. gelecek için kalkınma ve birlik savaşı açmaya mecburuz. sınırlarında bu kadar çok evlâdı ölen zavallı memleketimizin düşünce ve medeniyet savaşında kaç tane şehidi var. biz türkiye’nin hayırlı evlâtlarından, yarının kurucuları olmalarını istiyoruz. sizin, rauf bey kardeşimizle birlikte, temelleri bile çöken zavallı memleketimiz için uzakları görerek düşünüp çalışmanızı bekliyoruz.

saygılarımı gönderir, başarınıza dua ederim. millî dâvâda canıyla başıyla çalışanlar arasında, sade bir türk askerinin alçak gönüllülüğü ile, sizinle birlikte olduğumu ifade ederim.
10.8.1919
halide edip

afyonkarahisar, 13.8.1919

15’inci kolordu komutanlığı’na

mustafa kemal paşa’ya özel: istanbul’daki çeşitli partilerin birleşerek amerika hey’etine verilmek üzere aldıkları kararlar aşağıda arz olunur :

1 — ermenistan için türkiye’nin doğu sınırları üzerinde ermenilerin işine yarayacak bir toprak parçası vermeye doğu illerindeki türklerin ve orada iş başında bulunan büyüklerin, bu bölgenin gelecekteki refahını ve serbestçe gelişmesini düşünerek razı olabilecekleri görüşünde olduklarını, yalnız bu görüşlerini, oradaki kürtlerle işbirliği yapmış olmaları ve kürtlerin de ermenilere toprak verme düşüncelerine kesinlikle karşı bulunmaları dolayısıyla açığa vurmak istemediklerini ve hattâ açığa vursalar bile, oradaki türk çoğunluğunun, aşağıdaki şartların yerine getirileceği konusunda kendilerine güvence verilmedikçe bu düşüncede kürtlerden ayrılmayacaklarını zannettiklerini tespit etmiştir. şöyle ki: birincisi, türk ve kürt çoğunluğunun ve aralarındaki diğer azınlıkların yaşadıkları toprakların bütünlüğü; ikincisi, türk bağımsızlığının tam olarak tanınması ve fiilen garanti edilmesi; üçüncüsü, türkiye’nin çağdaş medeniyete ulaşabilmesi için serbestçe gelişmesine engel olan kayıtların kaldırılmasıyla wi1son prensiplerinde vadedildiği üzere, bağımsızlıklarından ve haklarından en güvenli bir şekilde yararlanmasına imkân verilmesi; dördüncüsü, bu hususlarda ve türklerin gelişmelerinin çabuklaştırılmasında amerika’nın bize yardımcı olacağını, cemiyet-i akvam’a karşı üstlenmesi.

2 — boşaltılacak topraklardan çıkarılacak olan türk ve kürtlerin gönderildikleri yeni topraklarda derhal yerleştirilmeleri ve bu topraklardan hemen yararlanmalarını sağlamak için amerika’nın yardım etmesi.

3 — o çevrede ve özellikle erzincan ve sivas arasında yoğun olarak bulunan ermenilerin yine ermenistan sınırları içine gönderilmelerinin sağlanması.

4 — ermenistan adına ve hesabına gerçekleşmesini muhtemel gördüğümüz toprak verme durumu, bağımsız bir ermenistan adına değil, ancak büyük ve medenî bir devletin mandası altında gelişecek çağdaş bir devlet adına olacaktır. çünkü, bugünkü ermenistan’a toprak bırakmak, türkiye’nin başına ikinci bir makedonya derdi açmak demek olduğu gibi, kafkasya için de bir gaile çıkarmak demektir.

5 — bütün bunlar tartışılabilir bir «teklif» niteliğindedir. ancak, bunların kesin bir şekil alabilmesi, memleketteki hey’etlerle temas kurmaya bağlı ise, oraya amerikan hey’etinden birinin gönderilmesi şarttır.

6 — ve en son olarak konunun kanunî ve meşru bir şekle sokulması için osmanlı millî meclisi’ne) götürülmesi tabiîdir.
12’nci kolordu komutanı
salâhattin
şifre

kişiye özel erzurum, 21.8.1919
339
12’nci kolordu komutanlığı’na
20’nci kolordu komutanlığı’na
(yalnız 12’nci kolordu). ilgi: 13.8.1919.

istanbul’da çeşitli partilerin amerikan komisyonu’na verilmek üzere aldıkları kararlar, burada hey’et-i temsiliye’mizce son derece üzüntü ve esefle karşılandı. çünkü, birinci maddede ermenistan’a doğu illerimizden toprak verilmesi söz konusu olmaktadır. oysa, ezici çoğunluğu türk ve kürt olan bu illerden bir karış toprağın bile ermeniler hesabına yazılmasının, bugün için uygulamada mümkün olamayacağı şöyle dursun, unsurlar arasındaki nefret ve öcalma duygusunun dehşet ve şiddeti, osmanlı ermenilerinin dönmeleri halinde bile iller içinde yoğun olarak yerleştirilmelerini tehlikeli göstermektedir. bu bakımdan, suçlu olmayan osmanlı ermenilerine gösterilecek en büyük kolaylık, adaletli ve eşit şartlar altında vatanlarına dönmelerini kabulden başka bir şey olamayacaktır. üçüncü maddede, erzurum ve sivas arasında yoğun bir ermeni topluluğu bulunduğu hayali, bilgisizlik ve vukufsuzluktan başka birşey değildir: harpten önce bile, buralarda oturanların büyük çokluğu türk, birazı zaza denilen kürtlerden ve pek azı da ermenilerden ibaretti. bugün artık varlığından söz edilecek sayıda ermeni yoktur. o halde, bu gibi dernekler yetkilerini bilmeli ve bir iş yapmak isterlerse, hiç olmazsa harbiye ve hariciye nezaretleri’nin barış hazırlıkları dolayısıyla yaptıkları resmî istatistik ve grafiklere olsun başvurmak zahmetinden kaçınmamalıdırlar. bu telgrafın aynen istanbul’a gönderilmesini rica ederiz.
mustafa kemal

güvenlikle ilgili
2013 ankara, 14.8.1919
3’üncü ordu müfettişliği kurmay başkanlığı’na

1 — mustafa kemal paşa’ya (özel): istanbul’a gönderilmek üzere yazmış olduğunuz son cevaplarınız, yerine ulaştırılmış ve buna cevap olarak basılı bir raporla, ahmet rıza bey, ahmet izzet, cevat, çürüksulu mahmut paşalar, reşat hikmet, câmi, reşit sadi beyler, esat paşalar gibi pek çok şahsiyetin düşüncelerine uygun olan kara vasıf’ın yani cengiz’in ve halide edip hanım’ın görüşlerinin yer aldığı uzun mektuplar geldi. bunlar sıra ile özetlenerek arz edileceği gibi, asılları da sivas’a gönderilecektir. bunların hepsinde bir yardıma ihtiyaç duyulduğu ve bu yardımın amerika tarafından yapılmasının en az zararlı yol olarak kabul ve uygun bulunduğu şeklinde bir gerekçe ileri sürülmektedir. basılı rapor, câmi, rauf, ahmet, reşit hikmet, reşit sadi bey’ler ile halide hanım, kara vasıf, esat paşa, bütün parti ve derneklerin düşünceleri yoklandıktan sonra büyük çoğunluğun görüşüne göre düzenlenmiştir. vakit varmış. kongrede bir an önce iş görmek, amerikalılar gitmeden tebligat yapılmak gerekirmiş. amerikalıları oyalayarak hareketleri geciktirilmeye çalışılıyormuş. «kongre hemen kesin bir karar verebilir mi?» sorusuyla amerikalılar bu düşünceyi benimsediklerini hissettiriyorlarmış. kongrenin toplanmasını çabuklaştırmanız rica olunur.
20’nci kolordu komutanı
ali fuat

bu telgrafta sözü edilen uzun mektuplar günlerce telleri işgal eden şifrelerle verildi. birbirine ekli olan o şifrelerden biri de şuydu:
güvenlikle ilgili
kişiye özel ankara, 17.8.1919

3’üncü ordu müfettişliği kurmay başkam kâzım beyefendi’ye

mustafa kemal paşa hazretleri’ne (özel): 16.7.1919 tarih ve 880 sayılı şifrenin dokuzuncu maddesinin ekidir:

kara vasıf’ın 10 numaralı madde hakkında ek olarak verdiği bilgi :

1 — bir yardım şeklinde amerika’ya taraftar olursak ve bunu doğu illeri kongresi, millî kongre, bir istek gibi telgrafla hükûmetimize bildirirse, wilson’un amerikan kongresi’ne karşı güzel bir dayanak noktası olacaktır. istanbul’da pek çok aydın bu görüşten yanadır ve böyle bir şey hazırlıyorlar. «eğer anadolu da yaparsa yararlı olur,» diyorlar. böyle olursa, amerika’nın mandasından yararlanarak öteki alçak düşmanları memleketimizden çıkarmak ve sonra yalnızca amerikalılarla karşılaşmak mümkün olur ve uğraşmak da kolay olur. bir de amerikalılar bizi şiddetle suçluyorlar. yani hükûmeti aşağılayıp milletimizi de horluyorlar. temsilcilerine istanbul’dan çıkışını, paris’e gidişini, muhtıraları sonra diyorlar ki, avrupa’nın yapmaya cesaret edemediğini siz kabul ediyorsunuz. söz gelişi, avrupa büyük bir ermenistan kurulmasını düşünmüyor. sizin sadrazam, toros’tan sınır veriyor, ermenistan istiyor. oysa, şimdiye kadar amerikan komisyonlarından hiçbirisi bile, buna olabilir demedi. bütün raporlara göre, anadolu’da, türkiye’de bir ermenistan kurmak şöyle dursun, muhtar ve bölgesel idareler bile oluşturmak mümkün değildir. nüfusları yok, toprakları yok. bu yönetim müthiş bir askerî kuvvete dayandırılmazsa olmaz. ermenilerde bu kuvvet olamaz. amerika bu lûtfu yapamaz. öteki devletler de buna tahammül edemez. meğer ki, oraları zaptetsinler ve «. . . barış» yapsınlar. bu da mümkün değil. rekabet bunu engeller. işte istanbul’un haberleri. orada iyice düşünülsün: epeyce zaman vardır. amerikan kongresi hemen hemen wilson’u dinlemek üzeredir.

2 — istanbul’da büyük çapta temaslar var. onun için mustafa kemal paşa genel bir emir verir mi? yoksa istanbul’un karar ve çalışmalarını benimser mi? bu çalışmaların amacı, milletin birliği, vatanın bütünlüğü, istiklâl ve hâkimiyetin elde edilmesi! eğer mustafa kemal paşa buraya genel bir emir vermezse ve kendisi hemen oradan amerikalılar, ingilizler ve diğer yabancılarla temasa geçmezse, tabiî burada faaliyet devam edecektir. belki, ters bir sonuç ortaya çıkabilir. buna dikkati çekerim. bu rolü, siyaseti çok daha iyi yürüten bir (tgtlkhn) mustafa kemal paşa’nın mücadelesine ve kuvvetine dayanmak ise (btlstn), onun sözleri, demeçleri, tavır ve hareketleriyle tutum ve söz olarak yalanlanmış.

3 — çolak hüseyin salâhattin iki yüzlü davranışını sürdürüyor. sadık bey’in en gözde bendelerinden olan bu şahsın bir mevki sahibi olmaması için ne yapılacağı düşünülüyor.
20’nci kolordu komutanı
ali fuat

kara vasıf bey’e bildirilmek üzere verilen cevap şuydu :
şifre
kişiye özel ve ivedi erzurum, 19.8.1919
152
20’nci kolordu komutanı
ali fuat paşa hazretleri’ne
ilgi: 17.8.1919.

1 — sözü edilen amerikan mandasının nasıl bir yardım sağlayacağının dikkatli bir incelemeden geçirilmesi ve millî gayemiz açısından bir yararı olup olmayacağının da hesaplanması pek önemlidir. istanbul’da çalışan grubun gayesi milletin birliği, vatanın bütünlüğü, istiklâl ve hâkimiyetin elde edilmesi noktasında toplanmış gösterildiğine göre, amerikan mandasını kabul durumunda bu gaye korunmuş olabilir mi?

2 — millî isteklere bağlı kalmayan ve onlara uygun düşmeyen kararlar, hiçbir zaman milletçe kabul edilemeyeceğinden, milletimizin ve vatanımızın alınyazısını tayinde, millî vicdana tercüman olmaktan ibaret bulunan görevimizi tam olarak yerine getirebilmek için, millî isteğin odaklaşarak tek bir hedefe yönelmesini beklemeden hiç bir meselede yetkili görünmemiz doğru değildir. bundan dolayıdır ki, tarafımızdan yabancılarla olan temas ve ilişkilerin, kongrenin kararlarına uyularak millet adına yapılmasını tercih etmekteyiz. tanrı’ya şükür, yurdumuzdaki millî akımın pek çok gelişmekte, kökleşmekte ve güçlenmekte oluşu, bizleri sürekli olarak bu noktaya doğru çekiyor ve davet ediyor.

3 — şurası da gözönünde tutulmalıdır ki, memleket ve milletin alınyazısı üzerinde amerika veya herhangi bir devletle anlaşmaya yetkili olabilecek bir hükûmet, ancak millî hâkimiyet ilkesini kabul ve millî bir meclis’in varlığını benimseyerek ona dayanmayı gerekli sayan bir hükûmettir. bu takdirde, istanbul hükûmeti’ni oluşturacak şahısların da mutlaka bu vasıfları taşıması gerekir.

burada bizce olduğu gibi oradaki çalışmalarınız da bu amacın sağlanmasına yönelmelidir.

4 — yakında kongre kararlarını öğreneceksiniz. gözlerinizden öperiz.
mustafa kemal
bir küçük bilgi daha vereyim. sivas’a gelmiş olan gazeteci mister brown (brovn) ile bizzat görüşmeyi uygun gördüm. karşısındakini kolaylıkla anlayan çok zeki bir genç.

devamı için:

(bkz: manda meselesinin kongrede görüşülmesi)