akif mehmet paşa

on dokuzuncu asır osmanlı devlet adamı ve şairi. 1787 senesinde yozgat’ta doğdu. devrin kadılarından ayıntabizade mehmed efendinin oğludur. altı yaşında iken babası ile hacca gitti. hac dönüşü ilk tahsiline yozgat’ta başladı. tahsilini tamamladıktan sonra yozgat ayanı cabbarzade süleyman beyin divan katipliğinde bulundu. süleyman beyin vefatı üzerine istanbul’a gitti. amcası reis-ül-küttab mustafa mazhar efendinin yardımı ile divan-ı hümayun kalemine katip oldu (1814). başarılı çalışmalarından dolayı kısa zamanda arka arkaya terfi etti. 1825’de amedci, 1827’de beylikçi, 1832’de de reis-ül-küttab oldu. üç sene sonra efendi unvanı ve vezirlik rütbesiyle hariciye nazırlığına getirildi. 1836 senesinde hastalığı sebebiyle vazifeden alındı. bir sene sonra kendisine daima rakip gördüğü pertev paşanın azli ile boşalan mülkiye nazırlığına getirildi. bir sene kadar bu görevde kaldıktan sonra hastalığı sebebiyle tekrar nazırlıktan alındı ve kocaeli mutasarrıflığına tayin edildi. halkın şikayeti üzerine 1840 senesinde azledilerek, önce edirne’de daha sonra da bursa’da ikamete mecbur edildi.

şehzade abdülhamid hanın doğumu münasebeti ile sultana sunduğu bir tarih üzerine istanbul’a dönmesine izin verildi. süleymaniye’deki konağında ve boyacıköy’deki yalısında ikamet etti. 1844 senesinde hac farizasını yerine getirmek için hicaz’a gitti. hac dönüşü iskenderiye’de hastalanarak 1845’te vefat etti.

kindar, kavgacı, ikbalperest ve geçimsiz gibi sıfatlarla değerlendirilen akif paşa, zamanında batı tesirine tamamen açık olan bürokratların hışmına uğradı. çevresinde meydana gelen hadiseler sürekli azil ve sürgünler onu çeşitli tepkilere sevk etti. akif paşanın geçinemediği ve sevmediği en önemli rakibi pertev paşa idi. aralarında geçen çekişmeleri anlatmak ve kendisini temize çıkarmak için tabsıra adlı eserini yazdı. ancak, pertev paşanın, kendisine düşmanlık beslemediği ve zaman zaman yardım ettiği anlaşılmaktadır. tabsıra’da öne sürülen suçlamalar, pertev paşanın haksız yere öldürülmesine sebeb olmuştur.

akif paşanın, devlet adamlığı yanında şairliği ve edebiyatçılığı da meşhurdur. onun avrupai türk edebiyatı ile hiç bir münasebeti yoktur. o, tanzimat devri edebiyat alemine; ilmini, bir iki değişik şiirini ve özellikle nesirdeki üslup sadeliğini kabul ettirmiştir. bu durumu, türk edebiyatının kendi içinde sadeleşip, duygu ve düşüncelerini türk diline mahsus yerli üsluplarla ifade etme hadisesinin bir devamıdır. buna rağmen hadise, tanzimatçılarca avrupai bir yenilik gibi görülmüştür. akif paşa, torununun vefatı sebebiyle on birli hece vezniyle söylediği lirik mersiyenin, avrupa şiir tarzı ile hiç alakası yoktur. bu mersiye bütünüyle aşık tarzında 6+5 veya 4+4+3 duraklı milli hece üslubuyla, halk dörtlükleriyle ve yine halk şiirinin an’anevi yarım kafiyeleriyle söylenmiştir.

tamamıyla beşeri bir duyguyu dile getirdiği için, sevilen bu mersiyenin türk halk şiirinde benzerleri vardır. bu şiir, fransızca ve ingilizce’ye tercüme edilmiştir. bu mersiyenin dışındaki şiirlerini divan şiiri tarzında yazmıştır. bunlar arasında adem kasidesi mühim yer tutar. paşa bu kasidede; varlıktan nefret eder ve ondan kurtulmaya çalışır. kasidenin adından da anlaşılacağı üzere onun yokluğa dönüşü mevcudatın yokluktan yaratılma inancına dayanır. eserin yazılmasında imparatorluğun o günkü hali ve paşanın başına gelen felaketler de rol oynamıştır. bütün bunların yol açtığı bedbinlikler eski şiirin mücerred ve süslü ifadesi ile ortaya konmuştur.

adem kasidesi: psikolojik, metafizik ve estetik olmak üzere üç cephe gösterir. hayattan bıkmış, muzdarip, kötümser görüşlü ve ümitsiz bir ruh halini ortaya koyduğu kaside, zamanında konu yönünden yenilik kabul edilmiştir. akif paşanın bu şiirde kullandığı tema daha sonra hamid ile recaizade ekrem ve servet-i fünuncular tarafından da işlenmiş, böylelikle akif paşa bir yol gösterici olmuştur.

nesir sahasında, tabsıra’sında ve şeyh müştak’a yazdığı mektubun dilindeki sadelik ve akıcılıkla tanınan akif paşa’ya yeni nesrin öncüsü gözüyle bakılmıştır.

akif paşanın küçük bir divan’ı vardır. bu divan, münşeat’ı ile birlikte 1843’te istanbul’da ve 1845’te mısır’da münşeat-ı el-hac akif efendi ve divançe adı altında basılmıştır. eserin yazma nüshası, üniversite kütüphanesi 2597 numarada kayıtlıdır.

diğer eserleri şunlardır: tabsıra, eser-i akif paşa (muhtelif mektupları), muharrerat-ı hususiyye-i akif paşa, risalet-ül-firasiyye ves-siyasiyye.