adıyaman

tarihçe

adıyaman ismi:

adıyaman isminin menşeyi hakkında çeşitli rivayetler vardır.

birinci rivayete göre; perre şehrinde cereyan ettiği belirtilen bir olaya bağlanmaktadır. farrin yada perre olarak bilinen şehirde put’ a tapan bir babanın yedi oğlu, babalarında evde olmadığı bir gün bütün putları imha ederek allah’ın (hz. isa’nın söylediği gibi) bir olduğunu kabul ve ilan ederler. putperest baba durumu öğrenince yedi oğlunu da öldürür. babaları tarafından öldürülen yedi kardeşin hatırasına farrin (perra=pirin)’ de bir manastır yaptırılır. bu olaydan ötürü de şehre yedi yaman adı verilir. yedi yaman zamanla adıyaman şekline dönüşür.

ikinci rivayete göre; adıyaman şehrinin ortasında yaptırılan mansur’un kalesi olarak bilinen kale’ ye halk, hısn-ı mansur ismini vermiştir. hısn-ı mansur isminin menşeyi hakkında iki ayrı rivayet mevcuttur. kaynaklarda vii. yüzyılda buraya gelen emevi komutanlarından kays kabilesine mensup mansur. ca’vene’ye izafetle bu ismin verildiği rivayet edilmekte ise de başka bir rivayete göre bu ismin abbasi halifesi ebu cafer el-mansur’un adından gelmektedir. zamanla halk arasında telâffuz şeklinin de değişmesiyle “hüsnü mansur” olarak bu şehrin ismi değiştirilmiş olmaktadır.

üçüncü rivayete göre; adıyaman şehrini doğu, batı ve güney yönlerinde derin vadiler çevirmiştir. bu vadilerin yamaçları zengin meyve ağaçları ile kaplı olduğu gibi, şehrin çevresinin de meyve ağaçlarıyla kaplanmış olmasından dolayı güzel vadi anlamında olan “vadi-i leman” (güzel vadi) kelimesinin söylenişi zamanla değişmiş ve halk arasında “adiyaman” şekline dönüşmüştür. ancak, hısn-ı mansur yani hüsnü mansur ismi 1926’ ya kadar resmi ad olarak kalmıştır. 1926 yılından itibaren bakanlar kurulu kararları ile şehrin ismi tekrar adiyaman olarak değiştirilmiştir.

adıyaman’ın tarihçesi:

adıyaman, tarihin bilinen en eski yerleşim yerlerinden biridir. adıyaman palanlı mağarasında yapılan incelemelerde kent tarihinin m.ö. 40.000 yıllarına kadar uzandığı anlaşılmıştır.

yine samsat-şehremuz tepe’deki tarihi bulgulardan m.ö. 7.ooo yılına kadar paleolitik, m.o. 5.000 yıllarına kadar neolitik, m.ö. 3.ooo yıllarına kadar kalkolitik ve m.o. 3.0oo-1.200 yıllan arasında da tunç çağı dönemlerinin yaşandığı anlaşılmıştır. bu dönemde bölge hititlerle mitannilar arasında el değiştirmiş ve hitit devletinin yıkılmasıyla (m.ö. 1.200) karanlık bir dönem başlamıştır. m.ö. 1.2oo’den frig devletinin kuruluşu olan m.ö. 750 yıllan arası dönemle ilgili olarak yazılı kaynağa rastlanmamıştır. ancak; bu dönemde yöre, asur etkisine girmeye başladığından, samsat’ta bulunan asur etkili mühürler ve kahta eskitaş köyünde bulunan hitit hiyeroglifi ile yazılmış kitabeler, anadolu’daki tarihi silsilenin ilimizde de aynen devam ettiğini, göstermektedir. bu dönemde adıyaman ve çevresinde hitit devletinin yıkılmasıyla ortaya çıkan geç hitit şehir devletlerinden biri olan kummuh devleti hüküm sürmüştür.

m.ü. 9oo-70o yılları arasında yöre asur etkisinde kalmakla birlikte, asurlular tam olarak egemen olamazlar. 6. yüzyılın başlarından itibaren yöreye persler hakim olur ve yöre satrap’lar (valiler) eliyle yönetilir. m.o. 334 yılında makedonya kralı büyük iskender’in anadolu’ya girmesiyle pers’ler hakimiyetini kaybetmiş ve m.ü. 1. yüzyıla kadar yörede makedonyalı selev-kos sülalesi hüküm sürmüştür. bu sülalenin gücünün zayıfladığı sıralarda, kral mithradetes l kallinikos kommagene krallığının bağımsızlığını ilan etmiştir (m.o. 69).

başkenti samosota (samsat] olan kommagene krallığı, egemenliğini ms. 72’ye kadar sürdürmüş, bu tarihte yöre roma imparatorluğunun eline geçmiş ve adıyaman roma imparatorluğunun syria (suriye) eyaletine, 6. lejyon olarak bağlanmıştır. roma imparatorluğunun 395 yılında batı ve doğu roma olarak ayrılmasıyla, adıyaman doğu roma imparatorluğuna katılmıştır. 643 yılından itibaren bölgeye islam akınları başlamakla birlikte islam hakimiyeti ancak 670 yılında emevi’lerle kurulabilmiştir. 758 yılında ise, ii, abbasi komutanlarından mansur ibni cavene’nin hakimiyetine girer. 926 yılına kadar abbasi hakimiyetinde kalan h’de bu tarihte hamdanüerin egemenliği başlar. 958 yılında yöre yeniden bizanslıların eline geçer.

1114-1181 yıllan arası yöreye türk akınları olur. 1204-1298 yılları arasında samsat ve yöresini anadolu selçukluları ele geçirir. 1230 ve 1250 yıllarında moğol saldırılan yaşanır. 1298’de yöre ve bölge memlüklerin eline geçer. 1393 yılında adıyaman bu kez de timurlenk tarafından yağmalanır.

büyük bir istikrarsızlığın olduğu orta çağ boyunca adıyaman bizans, emevi, abbasi, anadolu selçukluları, dulkadiroğullan arasında el değiştirmiş ve nihayet yavuz sultan selim’in iran seferi sırasında 1516 yılında osmanlı topraklarına katılmıştır. osmanlı topraklarına katılan adıyaman, başlangıçta merkezi samsat’ta bulunan bir sancakla maraş beylerbeyliğine bağlıyken, tanzimat’tan sonra bir kaza olarak malatya’ya bağlanmıştır.

cumhuriyetin kuruluşundan 1954 yılına kadar eski idari yapısı korunarak malatya’ya bağlı kaza konumunda olan adıyaman 1 aralık 1954 tarihinde 6418 sayılı kanunla malatya’dan ayrılarak müstakil il haline gelmiştir.

adıyaman kronolojisi:

m.ö. 40000- m.ö. 7000 paleolitik
m.ö. 7000 - m.ö. 5000 neolitik
m.ö. 5000 - m.ö. 3000 kalkolitik
m.ö. 3000 - m.ö. 1200 hititler
m.ö. 1200 - m.ö. 750 asurlular
m.ö. 750 - m.ö. 600 frigler
m.ö. 600-m.ö. 334 persler
m.ö. 334-m.ö. 69 makedonlar
m.ö. 69-m.s. 72 kommagene krallığı
72-395 roma imparatorluğu
395-670 doğu roma (bizans)
670-758 emeviler
758 - 926 abbasiler
926- 958 hamdaniler
958 –1114 bizanslılar
1114 –1204 eyyubiler
1204 –1298 anadolu selçuklular
1298 –1516 memluklular
1516 –1923 osmanlı imparatorluğu

adıyaman’ın tarihsel gelişimi:

adıyaman ve çevresinde yapılan arkeolojik kazılar ve yüzey araştırmaları bu şehrin tarihinin paleolitik döneme kadar uzandığını göstermiştir.
insanlık aleminin toplayıcılık ve avcılık dönemi adını verdiğimiz kültür evresinin de izlerini taşıyan, büyük medeniyetlere beşiklik eden adıyaman, 100 yıldan bu yana dünya arkeologlarını meşgul eden bir araştırma alanı haline gelmiştir.

yöredeki arkeolojik kazılarda bulunan paleolitik (40.000) ve neolitik dönemlere ait çakmak taşından yapılmış el baltaları, delici ve kazıcılar, obsidiyenden yapılmış ok uçları, pişmiş toprak parçaları; kalkolitik döneme ait pişmiş topraklardan yapılmış kaplar ve objeler, erken tunç çağına ait madeni eserler; demir çağına ve helenistik döneme ait taş ve pişmiş topraktan eserler, roma dönemine ait kandiller, çeşitli kaplar, heykeller ve taş eserler, bizans dönemine ait küp ve diğer seramik çeşitleri; abbasiler dönemine ait altın ziynet eşyaları, selçuklu ve osmanlı dönemine ait sırlı seramikler, vazolar, cam eserler; mühürler, yüzük ve bilezikler, insan ve hayvan figürleri gibi daha birçok arkeolojik eserler, adıyaman ve çevresinin tarihi zenginliklerini ortaya koymaktadır.
adıyaman ve çevresinin tarihi zenginliklerinin eskiden beri bilinmesi bölgenin son yüz yılarda birçok yerli ve yabancı bilim adamı, seyyah tarafından araştırılmasına neden olmuştur.

eski çağda adıyaman:

güneydoğu anadolu bölgesi’nde fırat ve dicle nehirlerinin arasında kalan havzadaki adıyaman, gazi antep, şanlı urfa, siirt, şirnak, batman ve mardin illerini içine alan topraklardaki sulama ve enerji üretimine yönelik bir proje gerçekleştirilmiştir. bu proje kısa adı gap olan güneydoğu anadolu projesi’dir. bu proje çerçevesinde, su altında kalmış antik yerleşim bölgelerinde arkeolojik araştırmalar yapılmıştır.

coğrafi konum itibariyle güneydoğu anadolu bölgesi, güneyde mezopotamya, doğuda iran, kuzeyde doğu anadolu ve kafkasya, batıda orta anadolu bozkırları arasında yer alan bir orta bölgedir. doğu ve güneydoğu anadolu bölgesi yaylaları, sözü edilen bölgeler arasında binlerce yıl önce parlayıp sönen eski medeniyetlerin bir kavşak yeri olduğu için insanlık tarihi boyunca eşi az görülen medeniyetlere sahne olmuştur (erzen,afif: doğu ve güneydoğu anadolu bölgesi tarih anatolia and urartions-ankara 1984 s.7).
doğu ve güneydoğu anadolu bölgesi tarih öncesi çağlarda yaşayan insanların ihtiyaçlarını karşılayacak elverişli bütün özelliklere sahipti. su kaynakları, doğal kaya sığınakları, çayır ve ormanlık alanları ile zengin av hayvanları insanları en eski çağlardan beri bu bölgeye çekmiş olmalıdır. doğu ve güneydoğu anadolu bölgesindeki bu elverişli özellikler, avcılık ve toplayıcılıkla geçimlerini sürdüren insanlara çok olumlu yaşama ortamı sunmuştur. bu ortam bölgede bir çok medeniyetin filizlenmesi sonucunu doğurmuştur.adıyaman bölgesindeki eskiçağ yerleşmeleri paleolitik yerleşmeler
paleolitik kültürü meydana getiren insanlar mağaralarda yaşıyorlardı. bu insanlar için avcılık kültürel gelişimin ilk devrelerinde en önemli aşamalardan biriydi. bölgede bulunan bol miktardaki av hayvanı insanların düşüncesine ve sosyal yaşantısına yön veren etkenlerden biri olmuştur. adıyaman-malatya karayolu üzerinde bulunan palanli kayaalti siğinaği işte böyle bir paleolitik dönem yerleşmesidir.adıyaman samsat şehramuz tepesi ve çevresi yerleşmeleri’nde yine paleolitik dönem kalıntıları bulunmaktadır. bölgede ayrıca kung kıracı tepesi, ziyaret tepesi ve kemşak tepesi gibi yerleşim yerleri de vardır.

adıyaman yöresinde neolitik, kalkolitik ve eski tunç dönemini yansıtan yerleşme yerlerinin başında, bugün atatürk barajı gölü sahası içinde kalan samsat (samosata höyüğü) gelmektedir. ayrıca kommegene krallığı’nın başkentliğini yapmıştır. keza tille höyük yörenin diğer önemli bir höyüğüdür.

adıyaman bölgesi helenistik ve roma dönemi eserleriyle ün yapmış bir bölgemizdir. bu kalıntıların en önemlisi eski kahta köyünün yanındaki 2150 m yüksekliğinde nemrut dağı’nın üzerindedir. toros dağları ile fırat nehri arasındaki yöre, helenistik ve roma çağlarında kommagene olarak adlandırılır.

kommagene m.ö. i. yüz yıl başında selevkoslar soyuna son veren iç savaşlar sırasında i. mithradates kallinikos tarafından bağımsız bir krallık olarak kurulmuştur. antikçağ’ daki adı nymphaios olan bugünkü kahta çayı üzerindeki eski kahta köyünün yanında yer alan arsameia kentinde, antik kentin kuruluşunu anlatan yazıtlara rastlanmıştır. bu kentin 3 km güneybatısında kahta çayı’nın bir kolu olan cendere çayı’ndaki güzel köprü, sütunlar üzerindeki latince bir yazıta göre roma döneminde dört kommagene kenti tarafından yaptırılmıştır.

antitorosların bir uzantısı olan nemrut dağı’nın 2150 m yükseklikteki zirvesinde bugün herkes tarafından bilinen ve geç helenistik devirden kalma tapınaksal mezar anıtı, yeryüzünün en değerli kültür varlıklarından biri olarak kabul edilmiştir. bu anıt ve çevresi 1987 yılında unesco nezrindeki “insanlığın kültür mirası” listesine alınmış 1988 yılında da türk hükümeti tarafından milli park ilan edilmiştir.
roma dönemi eserleri arasında kaya mezarları da bulunmaktadır. adıyaman kahta ilçesi eskitoz (ancos) köyünün doğusundaki fırat vadisinde yamaç boyunca kalker kayalara oyulmuş pek çok mezar bulunmuştur. ancak bunlar atatürk barajı suları altında kalmıştır.

güneydoğu anadolu bölgesinde özellikle adıyaman ve gaziantep yöresinde kurulmuş olan ilk devlet kommagene (m.ö.69-m.s.72) krallığıdır. bölgede selevkos hakimiyetini iran’daki parth’ların (m.ö.240-85) hakimiyeti takip eder. parthlar sınırlarını fırat boylarına kadar genişleterek diyarbakır’ı ellerine geçirdiler. ancak m.s.226 yıllarına kadar ellerinde tutabildiler (oktay akşit,“roma imparatorluk tarihi” istanbul 1985).

orta çağda adıyaman:

adıyaman ve çevresi m.s.395 yılından itibaren doğu roma imparatorluğu’ nun (bizans devleti’nin) egemenliği altındayken islam akımlarına maruz kalmıştır.
hz. ömer’in halifeliği döneminde (634-644) adıyaman ve çevresi müslüman arapların eline geçmiştir. aba ubeyde, halid bin velid, sait bin ebi vakkas ve iyaz bin ganm gibi tanınmış islam komutanlarının katıldığı savaşlar sonucunda 638 yılında bu bölge islam topraklarına katılmıştır.

adıyaman ve çevresi bir süre müslümanlarla bizanslar arasında sınır bölgesi ve çekişme konusu olur. 670 yılında emevi komutanlarından mansur bin cavena adıyaman’ı ele geçirir. bu komutanın adıyaman şehrinin ilk yerleşim alanı içinde kalan bugünkü adıyaman kalesini yaptırdığı rivayet olunur.

m.s. 758 yılında abbasi halifesi ebu cafer mansur tarafından emevi egemenliğine son verilir. böylece adıyaman ve çevresine abbasiler hakim olurlar.
m.s. 1066 yılında selçuklu komutanlarından gümüştekin, adıyaman şehrini (hısn-ı mansur-u) ve çevresini ele geçirir; ancak iç karşılıktan dolayı geri çekilir. 1071 malazgirt muharebesi’ni izleyen 1082 yılında hıns-ı mansur (adıyaman şehri), tekrar ele geçirilir ve abbasi hakimiyeti sona erer. selçukluların egemenliği altında kalan adıyaman ve çevresi haçlı savaşları’nın etkisi altında kalarak geçici olarak el değiştirir. adıyaman ve çevresi1114-1204 tarihleri arasında eyyubilerin kontrolü altına da girmiştir. anadolu selçukluların 1298 yılında moğolların istilasına uğrar; iç karışıklık yaşanır. bu durum 1339 tarihine kadar devam eder. 1339 tarihinde adıyaman ve çevresi, dulkadıroğulları beyliği’nin kurulmasından bir süre sonra dulkadıroğulları’ nın egemenliğine girer. 1398’ de osmanlı padişahı yıldırım beyazıt yöreyi ele geçirirse de doğu anadolu’ya egemen olan timur tehlikesi nedeniyle geri çekilir. sonuçta adıyaman ve çevresi tekrar dulkadıroğulları’nın eline geçer.

yeni çağda adıyaman:

1515 yılında osmanlı imparatorluğu’nun hükümdarı yavuz sultan selim, iran seferi dönüşünde dulkadiroğulları beyliği’nin egemenliğine son vererek, adıyaman ve çevresini topraklarına katar. böylece adıyaman’da osmanlı imparatorluğu dönemi başlamış olur.
adıyaman ve çevresi osmanlı yönetimine girdikten sonra, sınır boyu olmaktan çıkar. bunun sonucu olarak savaş, baskın ve istila korkusundan kurtulur, huzura ve sükuna kavuşur. osmanlı yönetiminin türk aşiretlerini belli yörelerde oturmaya mecbur eden iskan (yerleşme) politikasından dolayı, anadolu’nun diğer yerlerinde olduğu gibi bu yörede de zaman zaman isyanlar meydana gelir; ancak bu isyanlar bastırılır.

adıyaman’ın idari tarihi:

dulkadiroğullarından osmanlı imparatorluğu’na geçen adıyaman şehri, önce kahraman maraş (zülkadriye) eyaleti sınırları içinde yer alır. ilk yıllarda (1519-1530) samsat sancağına bağlanır. 1531’ den sonra da elbistan sancağına bağlanır. 1841 yılında adıyaman şehrinin ilçe merkezi olduğunu görüyoruz. şehrin, vali adına görev yapan bir memur yani kaymakam tarafından yönetilmeye başladığını görüyoruz. ancak tarihi belgelerde “kaymakam”sözcüğüne rastlanmamıştır. 1849 yılında sancak haline getirilerek diyarbakır’a bağlanmıştır. bu tarihten itibaren besni, kahta ve siverek ilçelerinin de adıyaman sancağına bağlandığını görüyoruz. 1859 yılında bu defa malatya sancak olunca, adıyaman tekrar ilçe haline dönüştürülür. bu durum, adıyaman’ın resmen il merkezi olduğu 01.12.1954 tarihine kadar devam eder.
söz konusu yasayla adıyaman il olmuştur. 22.06.1954 tarih ve 6414 sayılı yasa ile kahta, besni, gerger ve çelikhan ilçeleri ile birlikte 16 bucak da adıyaman’a bağlanmıştır. daha sonra 7035 sayılı kanunla 01.04.1958 tarihinde gölbaşı, 01.04.1960 tarihinde samsat, 09.05,1990 tarihinde 09.05.1990 tarihinde 1664 sayılı yasayla tut ve 1991 yılında ise sincik ilçe merkezine dönüştürülmüştür. bugün adıyaman’a bağlı 8 ilçe merkezi bulunmaktadır.